Bezpieczne usuwanie materiałów zawierających azbest

Azbest przez długi czas wykorzystywany był w budownictwie. Po latach okazał się jednak bardzo szkodliwym materiałem. Z tego też względu zakazano stosowania azbestu do produkcji materiałów budowlanych.

Właściwości azbestu, te dobre i te złe, znane są od wielu lat. Ze względu na jego szkodliwe działanie, od 2005 r. istnieje zakaz produkcji wyrobów zawierających azbest we wszystkich krajach UE, w Polsce zakaz ten obowiązuje od 1997 r. Do dziś jest to temat nierozwiązany i konieczne są pilne, bardziej intensywne działania.

Azbest jest naturalnie występującym w przyrodzie minerałem o włóknistej budowie. Pod względem mineralogicznym rozróżniamy dwie grupy azbestów: grupę serpentynów (azbest chryzotylowy) i grupę azbestów amfibolowych (do której należy między innymi krokidolit i amozyt). Unikatowe właściwości azbestu, takie jak ogniotrwałość, odporność na działanie chemikaliów, termoizolacyjność, dźwiękochłonność, wytrzymałość mechaniczna przyczyniły się do powszechnego wykorzystania tego surowca w produkcji wyrobów budowlanych oraz produkcji elementów wzmacniających lub izolujących termicznie, akustycznie i elektrycznie. Stosowano go w produktach odpornych na tarcie, uszczelkach, masach uszczelniających i klejach. Odporność chemiczna azbestu sprawiła, że był też stosowany w niektórych procesach, np. takich jak filtracja czy procesy elektrolityczne. Ze względu na bardzo szerokie możliwości zastosowania azbestu jest on obecny w budynkach użytkowych, przemysłowych i mieszkalnych, również jako izolacja w wagonach kolejowych, statkach, samolotach, w pojazdach wojskowych i innych.

W zależności od zawartości azbestu, wyroby zawierające ten minerał podzielono na dwie grupy [1, 2]:

  • wyroby miękkie, zawierające powyżej 20% azbestu, łatwo ulegające uszkodzeniom mechanicznym, co powoduje znaczną emisję włókien do otoczenia – bardzo szkodliwą dla zdrowia,
  • wyroby twarde, zawierające poniżej 20% azbestu, gdzie najbardziej rozpowszechnione są wyroby azbestowo-cementowe.

W sytuacji uwolnienia włókien azbestowych, np. przy demontażu starych dachów z eternitu lub elewacji zawierających azbest, pojawia się niebezpieczeństwo związane z wdychaniem włókien unoszących się w powietrzu. Istotne jest to, w jakim stopniu dany materiał może uwalniać włókna azbestu, co w dużej mierze zależy od stanu materiału, który ulega zmianie wraz z upływem czasu, np. poprzez uszkodzenia mechaniczne, zużycie lub wietrzenie.

Chorobotwórcze działanie azbestu

Chorobotwórcze działanie azbestu jest wynikiem wdychania włókien. Pył azbestu na układ oddechowy ma działanie drażniące, zwłókniające i rakotwórcze. Największe zagrożenie stanowią niewidoczne gołym okiem włókna azbestowe, tzw. włókna respirabilne o średnicy poniżej 3 µm i długości powyżej 5 µm, które przedostają się z powietrzem do pęcherzyków płucnych. Włókna te kumulują się w tkance płucnej w ciągu całego życia. Wszystkie odmiany azbestu są uznane za czynniki kancerogenne, tzn. powodujące nowotwory u ludzi. W procesie oczyszczania dróg oddechowych niewątpliwie negatywną  rolę odgrywa dym tytoniowy [1, 2].

Narażenie na pył azbestu może być przyczyną następujących chorób azbestozależnych:

  • pylicy azbestowej, czyli zwłóknienia tkanki płucnej (powoduje utrudnione oddychanie i grozi powstaniem zmian nowotworowych);
  • raka płuc, najpowszechniejszego nowotworu złośliwego powodowanego przez azbest;
  • międzybłoniaka opłucnej, rzadziej otrzewnej (rzadki nowotwór charakteryzujący się wysoką śmiertelnością).

Cechą szczególną działania azbestu jest występowanie chorób po bardzo długim czasie od początku narażenia do wystąpienia objawów chorobowych (tzw. okres latencji) wynoszącym nawet 40–50 lat [1, 2].

Polska nie ma naturalnych złóż  azbestu. Produkcja towarów mających w swoim składzie azbest rozpoczęła się w 1907 r. i trwała aż  do momentu wprowadzenia ustawy z 19 czerwca 1997 r. zakazującej produkcji, obrotu oraz wprowadzania na terytorium Polski azbestu oraz wyrobów zawierających ten minerał [3]. Wprowadzenie tej ustawy nie eliminuje problemu ogromnej liczby wyrobów zawierających azbest, głównie materiałów budowlanych nadal używanych na terenie naszego kraju.

Ryc. 1. Włókna azbestu chryzotylowego i krokidolitu widoczne w mikroskopie elektronowym, powiększenie 2000x – źródło [1]

Program usuwania azbestu

Polska jest jedynym państwem, które przejęło plan działania na rzecz kraju wolnego od azbestu. Już w 2002 r. Rada Ministrów przyjęła krajowy „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”. Oszacowano, że w naszym kraju znajdowało się ok. 15,5 mln ton wyrobów zawierających ten surowiec w pokryciach dachowych i elewacjach, będących w rożnym stanie technicznym. Najwięcej wyrobów zawierających azbest zabudowanych w obiektach budowlanych znajdowało się na terenie województw: mazowieckiego (2,9 mln ton), lubelskiego (2,2 mln ton), wielkopolskiego, łódzkiego i podkarpackiego (po ok. 1,1 mln ton). W przeliczeniu na 1 mieszkańca największe ilości materiałów budowlanych zawierających azbest, tj. ok. 1 kg na osobę dotyczą województw: podlaskiego, lubelskiego, mazowieckiego oraz świętokrzyskiego [4].

blank

Ryc. 2. Ilość produktów azbestowo-cementowych zastosowanych jako materiały budowlane wg województw (kg/osobę) – źródło [4]

Obecnie ogromnym problemem jest zanieczyszczenie powietrza spowodowane stosowaniem wyrobów azbestowych i emisji włókien na skutek korozji płyt azbestowo-cementowych, wydatnie przyspieszanej przez kwaśne deszcze i inne chemiczne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Okres bezpiecznej eksploatacji płyt azbestowo-cementowych wynosi od 30 do 60 lat, jednakże nawet po 60 latach w przeciętnych warunkach płyty azbestowo-cementowe nie ulegają całkowitej degradacji, choć ich powierzchnia bywa znacznie uszkodzona oddziaływaniem warunków atmosferycznych. Natomiast wewnątrz pomieszczeń nadal źródłem emisji pyłu mogą być urządzenia grzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne i izolacje zawierające azbest.

Inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z 13 grudnia 2010 r. należy dokonać inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest [5]. Osoby fizyczne wykorzystujące wyroby azbestowe przedkładają informację o rodzaju, ilości i miejscach ich występowania odpowiednio wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta, natomiast pozostałe podmioty (np. przedsiębiorcy) przedkładają informacje marszałkowi województwa. Uaktualnioną informację należy składać corocznie do 31 stycznia za poprzedni rok kalendarzowy. Zebrane informacje są wprowadzane do Bazy Azbestowej (www.bazaazbestowa.gov.pl). Aktualne dane ilościowe: zinwentaryzowane i unieszkodliwione wyroby zawierające azbest przedstawiono w tabeli 1.

Właściciel lub zarządca nieruchomości ma obowiązek zgłosić prace polegające na zabezpieczaniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest do właściwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, prezydent miasta), zgodnie z obowiązującymi przepisami [6]. Wykonawca prac jest zobowiązany do zgłoszenia prac właściwemu organowi nadzoru budowlanego, inspektorowi pracy i inspektorowi sanitarnemu w terminie, co najmniej 7 dni przed rozpoczęciem prac. Prace w kontakcie z azbestem powinny być prowadzone wyłącznie przez wyspecjalizowane firmy, posiadające odpowiednie wyposażenie techniczne oraz zatrudniające przeszkolonych pracowników w zakresie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepisy zobowiązują także pracodawcę do przechowywania przez 40 lat rejestru prac, na których występuje narażenie na azbest, zawierającego dane na temat rodzaju, czasu trwania danej czynności, stopnia narażenia poszczególnych pracowników oraz rodzaje podjętych czynności ograniczających poziom narażenia.

blank

Tabela 1. Aktualne dane ilościowe: zinwentaryzowane i unieszkodliwione wyroby zawierające azbest (masa wszystkich wyrobów w kg) – dane z września 2018; źródło: https://www.bazaazbestowa.gov.pl/pl/usuwanie-azbestu/zestawienie-statystyczne

Zabezpieczanie i usuwanie materiałów zawierających azbest

Zabezpieczanie i usuwanie materiałów zawierających azbest musi być prowadzone zgodnie z obowiązującymi przepisami, w sposób ograniczający narażenie, niezagrażający zdrowiu osób wykonujących te prace, mieszkańców i otoczenia. Również postępowanie z odpadami zawierającymi azbest musi przebiegać zgodnie z prawnie określonymi procedurami [5, 6].

Podstawowe zasady bezpiecznego usuwania wyrobów zawierających azbest to:

  • izolowanie obszaru prac od otoczenia,
  • zastosowanie odpowiednich środków technicznych eliminujących emisję azbestu do środowiska,
  • prawidłowy dobór, stosowanie środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, codzienne usuwanie pozostałości pyłu azbestowego ze strefy pracy,
  • oczyszczanie pracowników z azbestu oraz informowanie o zagrożeniu pracowników, a także otoczenia [7].

Pracowników, którzy są lub mogą być narażeni na szkodliwe działanie pyłu azbestowego należy informować o:

  • zagrożeniach zdrowia wynikających z narażenia na działanie pyłu pochodzącego z azbestu lub materiałów zawierających azbest,
  • istnieniu ustawowych dopuszczalnych wartości (dopuszczalna granica narażenia na włókna respirabilne azbestu to 0,1 wł/cm3) [8] oraz potrzebie monitorowania powietrza,
  • wymaganiach higienicznych, łącznie z powstrzymywaniem się od palenia tytoniu,
  • prawidłowym użytkowaniu ochron zbiorowych i środków ochrony indywidualnej,
  • czyszczeniu i konserwacji środków ochrony indywidualnej,
  • kontroli szczelności sprzętu ochrony dróg oddechowych,
  • procedurach postępowania w przypadku awarii.

Stosowanie właściwych śoi

Podczas prac w warunkach narażenia na pył azbestu środki ochrony indywidualnej muszą zapobiegać stykaniu się ciała pracownika z pyłem i jego wdychaniu. Wymagane jest stosowanie środków ochrony układu oddechowego (klasa P3), kombinezonów ochronnych (typ 5 – pyłoszczelny, zaklejone szwy) z nakryciem głowy oraz obuwia roboczego i rękawic ochronnych. Ważne jest uszczelnienie kombinezonu w krytycznych miejscach, tj. zamek błyskawiczny, mankiety rękawów i nogawek oraz szczelnie przylegający do głowy kaptur. Również rękawice należy szczelnie połączyć z kombinezonem. Przy pracach demontażowych i rozbiórkowych obiektów budowlanych konieczne są także hełmy ochronne oraz sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości.

Właściwy dobór sprzętu i określenie poziomów potrzebnej ochrony możliwe jest po wskazaniu wartości stężeń na stanowiskach pracy na podstawie przeprowadzonej oceny ryzyka.

W przypadku prac związanych z usuwaniem materiałów zawierających azbest istotne jest zapewnienie skutecznego działania ochron układu oddechowego, co związane jest również z ścisłym przyleganiem części twarzowej ochrony do twarzy użytkownika. Możliwość sprawdzenia poprawnego zakładania i dopasowania dają tzw. fit testy. Niedopasowanie ochrony do twarzy sprawia, że faktyczna ochrona pracowników może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia. Praktyczne treningi zakładania, dopasowania i oceny stanu technicznego w połączeniu z możliwością pomiaru skuteczności zapewnianej ochrony są elementem nauki prawidłowego użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego.

Bloki oczyszczania

Ważnym etapem, zapewniającym ochronę pracowników, jest również oczyszczanie środków ochrony indywidualnej z pyłu azbestu (dekontaminacja). Blok oczyszczania powinien być pierwszym elementem wyposażenia ustawionym na terenie pracy i ostatnim usuniętym z terenu. Blok oczyszczania składa się z szatni czystej oddzielonej drzwiami samozamykającymi się od pomieszczenia z prysznicem, które z kolei połączone jest drzwiami samozamykającymi się z szatnią brudną. Zasada działania bloku polega na tym, że pracownicy zdejmują odzież prywatną na czystym końcu i zakładają środki ochrony indywidualnej przed przejściem przez pomieszczenie z prysznicem na tzw. brudny koniec. Wskazane jest, żeby brudny koniec bezpośrednio łączył się ze strefą terenu prac rozbiórkowych poprzez śluzy powietrzne. Przykład pięciokomorowego i trzykomorowego bloku oczyszczania przedstawiono na ryc. 3.

blank

Ryc. 3. Ilustracja osobistego oczyszczania w pięciokomorowym i trzykomorowym bloku oczyszczania – źródło [9]

Składowanie i transport odpadów

Istotnym w procesie usuwania wyrobów zawierających azbest jest przygotowanie miejsca tymczasowego składowania odpadów niebezpiecznych na placu budowy. Miejsce takie powinno być zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych i oznakowane znakami ostrzegawczymi. Odpady zawierające azbest trzeba odpowiednio przygotować do transportu tzn. nawilżyć, zabezpieczyć folią i oznakować. Transport odpadów na składowisko może wykonać posiadacz zezwolenia wydanego w trybie ustawy o odpadach. Transport ten powinien odbywać się zgodnie z przepisami obowiązującymi przy transporcie towarów niebezpiecznych.

W Polsce od wielu lat nie produkuje się wyrobów zawierających azbest,  a mimo to liczba nowych azbestozależnych chorób zawodowych utrzymuje się na dość wysokim poziomie. Związane jest to ze specyfiką biologicznego działania azbestu, którego następstwa zdrowotne mogą się ujawniać wiele lat po zaprzestaniu pracy w narażeniu. Dlatego tak ważne są działania na rzecz minimalizowania skutków zdrowotnych aktualnych zagrożeń.

dr inż. Grzegorz Gralewicz, starszy inżynier ds. wdrożeń w dziale bezpieczeństwa pracy 3M Poland

dr hab. n. med. Beata Świątkowska, adiunkt, kierownik Ośrodka Referencyjnego Badań i Oceny Ryzyka Zdrowotnego związanych z Azbestem – Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi

Literatura

[1] N. Szeszenia-Dąbrowska, B. Świątkowska: Azbest w Polsce. Zanieczyszczenie środowiska, skutki zdrowotne, zasady bezpiecznego postępowania z azbestem. IMP, Łódź 2016.

[2] N. Szeszenia-Dąbrowska – red.: Azbest. Ekspozycja zawodowa i środowiskowa. Skutki, profilaktyka. IMP, Łódź 2004.

[3] Ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest z 19 czerwca 1997 r. (t.j.: DzU z 2004 r., nr 3, poz. 20, ze zm.).

[4] https://www.mpit.gov.pl/strony/zadania/bezpieczenstwo-gospodarcze/usuwanie-azbestu/program-oczyszczania-kraju-z-azbestu/

[5] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest (DzU z 2011 r., nr 8, poz. 31).

[6] Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (DzU z 2004 r., nr 71, poz. 649, ze zm.).

[7] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (DzU z 2005 r., nr 216, poz.1824).

[8] Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU poz. 1286).

[9] A practical guide on best practice to minimize asbestos-risks in work that  involves (or may involve) asbestos: for the employer, the workers and the labour inspector A.D. Jones et al., SLIC, Komisja Europejska – DG ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Rowności Szans, 2006, http://www.ec.europa.eu/employment_social/health_safety/asbestos_en.ht Polski tytuł: Azbest – podręcznik dobrych praktyk. GIP, Warszawa 2006, http://www.pip.gov.pl/html/pl/html/03120000.htm.

Artykuł z miesięcznika ATEST – Ochrona Pracy nr 10/2018

www.atest.com.pl

Skomentuj