Czynniki biologiczne. Ocena ryzyka zawodowego

Szkodliwe czynniki biologiczne to czynniki, z którymi pracownicy mają kontakt w takich zawodach jak służba zdrowia, przetwórstwo rolno-spożywcze, rolnictwo i leśnictwo, gospodarka ściekami i odpadami itp.

Mikroorganizmy znajdują zastosowanie do produkcji lekarstw, środków spożywczych oraz w produkcji różnych wyrobów, ale w wielu przypadkach mogą stanowić poważne niebezpieczeństwo, jako czynniki wywołujące choroby. Zależnie od rodzaju pracy możliwe są ciężkie choroby, infekcje, uczulenia oraz długotrwałe osłabienie i zaburzenia układu odpornościowego.

Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych

Szkodliwe czynniki biologiczne sklasyfikowano w czterech grupach opierając się na następujących kryteriach:

— prawdopodobieństwa wywołania chorób u człowieka,

— możliwych skutkach narażenia pracownika

— prawdopodobieństwa rozprzestrzeniania się wśród ludzi,

— skuteczności profilaktyki i leczenia.

Grupa 1

Wywołanie chorób u ludzi przez czynniki należące do grupy pierwszej jest mało prawdopodobne.

Grupa 2

Czynniki te mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

Grupa 3

Czynniki te mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

Grupa 4

Czynniki te wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

Informacje o szkodliwym czynniku biologicznym

Przy ocenie ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki biologiczne należy brać pod uwagę:

— wykaz i klasyfikację szkodliwych czynników biologicznych,

— rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego,

— potencjalne działanie w wyniku narażenia (alergizujące, toksyczne, choroba),

— drogę przenoszenia,

— istnienie skutecznej szczepionki,

— specyficzne czynności, np. powodujące powstawanie aerozoli,

— czynności wykonywane przy dużym stężeniu czynnika biologicznego,

— czynności w narażeniu na czynnik biologiczny o niskiej dawce infekcyjnej,

— wykonywanie czynności z czynnikami znajdującymi się w wysokiej grupie ryzyka,

— wykonywanie czynności z czynnikami wysoce infekcyjnymi, przy wysokim ryzyku skaleczenia się itp.),

— informacje na temat:

• potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego,
•  chorób, które mogą wystąpić w następstwie narażenia,
• stwierdzonych chorób, które mają bezpośredni związek z wykonywaną pracą,
•  profilaktyki i działań zapobiegawczych,
• czasu przechowywania dokumentów (przypadki, kiedy rejestr pracowników narażonych na działanie tego czynnika biologicznego ma być przechowywany przez okres dłuższy niż 10 lat po zakończeniu ostatniego zanotowanego przypadku narażenia).

Informacje na temat potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego zamieszczono w wykazie czynników biologicznych (załącznik 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki — Dz. U. Nr 81, poz. 716, z późn. zm.). W wyżej wymienionym wykazie czynniki o działaniu uczulającym zostały oznaczone literą A, czynniki wytwarzające toksyny literą T. Czynniki, przeciw którym istnieje skuteczna szczepionka oznaczono literą V. Jeżeli wymagany czas przechowywania rejestru pracowników narażonych na dany czynnik biologiczny jest dłuższy niż 10 lat od ostatniego zanotowanego przypadku narażenia, to taki czynnik został oznaczony literą D.

Sposób przenoszenia szkodliwego czynnika biologicznego

Drobnoustroje mogą być przenoszone:

— drogą kropelkową (np. wirus grypy, wirus ptasiej grypy) lub pyłową (np. bakterie gorączki Q rickettsia);

— drogą pokarmową, np. wirusowe zapalenie wątroby typu A;

— przez krew i inne płyny ustrojowe (bezpośrednie, ugryzienie, skaleczenie itp.), np. wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, wścieklizna;

— przez glebę, np. tężec;

— przez wektory (kleszcze, komary itp.), np. kleszczowe zapalenie mózgu.

Obowiązki pracodawcy

W przypadku prac, przy których pracownicy są narażeni na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia, pracodawca zobowiązany jest do prowadzenia rejestru tych prac.

Pracodawca ma obowiązek przechowywania rejestru pracowników narażonych na działanie czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 — nie krótszy niż 10 lat. Natomiast rejestr przechowywany jest przez okres 40 lat od dnia ostatniego odnotowanego przypadku narażenia w przypadku narażenia na szkodliwy czynnik biologiczny, który może być przyczyną choroby:

— przewlekłej lub utajonej,

— która, w świetle obecnej wiedzy, jest niemożliwa do zdiagnozowania do czasu rozwinięcia się choroby,

— o wyjątkowo długim okresie wylęgania,

— o nawracającym charakterze w długim okresie pomimo leczenia,

— mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania.

Pracodawca zobowiązany jest do zapewniania pracownikom środków hermetyczności w celu zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia szkodliwego czynnika biologicznego. W przypadku narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne pod szczególną ochroną są pracownicy młodociani oraz kobiety w ciąży i karmiące piersią.

Dla kobiet w ciąży lub karmiących piersią wzbronione są prace:

— stwarzające ryzyko zakażenia: wirusem zapalenia wątroby typu B, wirusem ospy wietrznej i półpaśca, wirusem różyczki, wirusem HIV, wirusem cytomegalii, pałeczką listeriozy, toksoplazmozą;

— przy obsłudze zwierząt dotkniętych chorobami zakaźnymi inwazyjnymi.

Dla młodocianych wzbronione są prace, przy których:

— źródłem zakażenia lub zarażenia może być chory człowiek lub materiał zakaźny pochodzenia ludzkiego, tj. krew, tkanki, mocz, kał itp., w tym w szczególności wszelkie prace w szpitalach (oddziałach zakaźnych),

— występują zagrożenia czynnikami biologicznymi, przenoszonymi na człowieka przez kontakt ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego, w tym w szczególności:

– drobnoustrojami chorób odzwierzęcych, tj. zoonozami,

– alergenami pochodzenia zwierzęcego: wydalinami, roztoczem, sierścią, łupieżem zwierząt hodowlanych, pyłem jedwabiu naturalnego, pierzem ptaków, mączką rybną itp., występującymi w przetwórstwie i hodowli,

— występują zagrożenia czynnikami biologicznymi pochodzenia roślinnego lub mikroorganizmami przenoszonymi przez rośliny:

– drobnoustrojami występującymi w roślinach, tj. bakteriami, promieniowcami, grzybami itp., które stanowią zagrożenie w trakcie procesów magazynowania, przetwarzania i użytkowania różnych surowców roślinnych,

– pyłami pochodzenia roślinnego, powodującymi stany uczuleniowe, w tym w szczególności pyłami zbożowymi, paszowymi, tytoniowymi i z ziół leczniczych.

Ocena ryzyka zawodowego

Przy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne postępuje się podobnie, jak przy ocenie innych zagrożeń.

Krok pierwszy

Pierwszym krokiem przy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne jest charakterystyka stanowiska zawierająca następujące elementy:

— procesy pracy,

— typowe czynności w ramach procesu pracy,

— czynniki biologiczne występujące w środowisku pracy,

— miejsce występowania czynników biologicznych na stanowisku pracy,

— dostępne ogólne informacje dotyczące narażenia.

Krok drugi

Drugim krokiem jest identyfikacja i charakterystyka zagrożeń, gdzie należy określić:

— rodzaj szkodliwego czynnika biologicznego,

— źródło zagrożenia (np. człowiek, zwierzęta, gleba itp.),

— grupę zagrożenia,

— czas trwania narażenia,

— potencjalne działanie,

— drogi przenoszenia,

— objawy zakażenia (tylko w przypadku, gdy objawy jednoznacznie wskazują jednostkę chorobową),

— możliwe skutki zakażenia,

— skuteczność metod profilaktycznych i leczenia,

— ilość zachorowań w zakładzie.

Krok trzeci

Kolejnym krokiem jest szacowanie ryzyka:

— prawdopodobieństwa zakażenia,

— skutków zakażenia (choroby, ewentualne działania alergizujące i/lub wywołujące zatrucie),

— ekspozycji na zakażenie.

Krok czwarty

W kroku czwartym wartościuje się ryzyko i określa się, czy jest ono dopuszczalne.

Krok piąty

Po ocenie ryzyka należy wybrać działania ograniczające lub eliminujące ryzyko.

Środki ochronne stosowane przy narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne

Przy pracach narażających na szkodliwe czynniki biologiczne zasady postępowania i środki ochrony zostały określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81, poz. 716, z późn. zm.).

Ogólne środki ochronne:

— środki konstrukcyjne i techniczne – łatwe do czyszczenia powierzchnie podłóg i sprzętu, redukcja i ochrona przed aerozolami i oparami,

— środki organizacyjne – monitoring oraz procedury postępowania odpowiednie do występujących czynników biologicznych,

— higieniczne:

•  pomieszczenia higienicznosanitarne (łazienki i przebieralnie),
• pomieszczenia socjalne,
• mycie rąk,
• zakaz spożywania posiłków i palenia papierosów w miejscu pracy,
•  regularne mycie (odkażanie) stanowiska,
• szkolenia itp.,
•  środki ochrony indywidualnej – w zależności od rodzaju czynnika zgodnie z oceną ryzyka,
• profilaktyka z zakresu medycyny pracy – badania profilaktyczne, szczepienia ochronne.

Specjalne środki ochronne

Specjalne środki ochronne dla czynności przy narażeniu na czynniki biologiczne częściowo dla 2 oraz 3 i 4 grupy zagrożenia, wybrane odpowiednio dla grupy zagrożenia na podstawie wymagań podanych w załącznikach rozporządzenia, to środki hermetyczności i stopnie hermetyczności.

Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki biologiczne

 Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki biologiczne powinna zawierać:

— wykaz pracowników narażonych na szkodliwe czynniki biologiczne,

— charakterystykę czynnika biologicznego:

– rodzaj,

– grupę zagrożenia,

– źródło zagrożenia,

– sposób kontaktu,

– drogę przenoszenia,

– objawy,

– skutki zagrożenia,

– potencjalne działanie (drobnoustroje produkują toksyny, mogą powodować alergię),

– czy są dostępne skuteczne szczepienia ochronne,

– czy należy przechowywać dokumentację przez okres dłuższy niż 10 lat,

— ekspozycję na zagrożenie,

— prawdopodobieństwo zakażenia (rejestr chorób),

— działania profilaktyczne.