Identyfikacja zagrożeń przy obsłudze maszyn cz. 1

Wymagania dyrektywy ramowej 89/391/EWG w sprawie wprowadzania środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy oraz dyrektywy szczegółowej 2009/104/WE dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bhp użytkowania sprzętu roboczego… i innych dyrektyw określających minimalne wymagania, jakie powinni zapewnić pracodawcy/przedsiębiorcy organizujący pracę, wpisują się w pojęcie koncepcji bezpieczeństwa maszyn, zdefiniowanej w normie PN‑EN ISO 12100:2012P.

Koncepcja bezpieczeństwa maszyn w Unii Europejskiej zasadniczo polega na ustanowieniu dwóch grup przepisów bezpieczeństwa: dla maszyn wprowadzanych na rynek Unii Europejskiej po raz pierwszy, tzw. maszyn nowych, i maszyn wcześniej użytkowanych, tzw. maszyn starych. Koncepcja ta opiera się na wzajemnym współdziałaniu projektantów i producentów maszyn z ich użytkownikami.

Konstrukcja maszyn nowych powinna zapewniać bezpieczeństwo na wysokim poziomie, określonym zasadniczymi wymaganiami dyrektyw nowego i globalnego podejścia, w tym dyrektywy 2006/42/WE w sprawie maszyn, natomiast maszyny stare powinny być dostosowane i utrzymywane na poziomie co najmniej minimalnym (niższym niż w przypadku maszyn nowych), pozwalającym zapewnić bezpieczeństwo użytkowania, określonym w dyrektywach szczegółowych, w tym w dyrektywie 2009/104/WE dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bhp użytkowania sprzętu roboczego (tzw. dyrektywie narzędziowej).

W 1986 r. dwanaście krajów europejskich podpisało Jednolity Akt Europejski, wprowadzający do Traktatu Rzymskiego (ustanawiającego EWG) nowe artykuły: 100a i 118a. Artykuły te wyznaczyły dwa przyszłe kierunki działań Wspólnoty Europejskiej, tj. zapewnienie swobodnego przepływu towarów między krajami Wspólnoty oraz ochronę zdrowia obywateli, zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym. W roku 1992 wymienione artykuły zostały zastąpione odpowiednio artykułami 95 i 137 Traktatu Amsterdamskiego (Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską), a w 2007 roku artykułami 114 i 153 Traktatu Lizbońskiego (Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).

Dyrektywy wydane na podstawie art. 153 Traktatu Lizbońskiego to tzw. dyrektywy społeczne, dotyczące ochrony zdrowia i poprawy warunków pracy. Wśród dyrektyw społecznych kluczowe miejsce zajmuje tzw. dyrektywa narzędziowa dotycząca szeroko rozumianego sprzętu roboczego, do którego zaliczamy maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia, instalacje oraz sprzęt do tymczasowej pracy na wysokości.

Głównym adresatem dyrektywy są użytkownicy wymienionego sprzętu, czyli pracodawcy/przedsiębiorcy. W dyrektywie narzędziowej określono najniższe dopuszczalne wymagania techniczne, tzw. wymagania minimalne w odniesieniu do użytkowanego (starego) sprzętu roboczego, a także określono wymagania związane z bezpieczeństwem użytkowania zarówno nowego, jak i starego sprzętu.

Należy podkreślić, że minimalne wymagania techniczne mogą dotyczyć także nowego sprzętu roboczego nieobjętego postanowieniami dyrektywy maszynowej i innych dyrektyw nowego podejścia (dyrektyw ekonomicznych), np. prostych narzędzi ręcznych, drabin itp.

Europejska koncepcja bezpieczeństwa, dotycząca wprowadzania na rynek nowych maszyn, jak i dotycząca obszaru eksploatacji maszyn, została w pełni uwzględniona w polskim prawodawstwie.

Postanowienia dyrektywy maszynowej zostały wdrożone do polskiego prawa: ustawą z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (t.j.: DzU z 2010 r., nr 138, poz. 935, ze zm.) i rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 10 kwietnia 2003 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn i elementów bezpieczeństwa (DzU nr 91, poz. 858), z tym że od 29 grudnia 2009 r. obowiązują postanowienia rozporządzenia Ministra Gospodarki z 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (DzU nr 199, poz. 1228, ze zm.).

Wymagania zasadnicze określone w powyższych przepisach mają w Polsce zastosowanie od dnia przystąpienia do Unii Europejskiej, czyli od 1 maja 2004 r. Każda maszyna po raz pierwszy wprowadzona do obrotu (lub oddana do użytku) na terenie Rzeczypospolitej Polskiej po 1 maja 2004 r. powinna spełniać wymagania zasadnicze.

Dyrektywa narzędziowa (początkowo 89/655/EWG oraz 95/63/WE) została wprowadzona do polskiego prawodawstwa rozporządzeniem Ministra Gospodarki z 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (DzU nr 191, poz. 1596), które zaczęło obowiązywać już od 1 stycznia 2003 r. Postanowienia tego rozporządzenia zostały rozszerzone o wymagania dotyczące sprzętu do tymczasowej pracy na wysokości.

Rozszerzenia dokonano rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 30 września 2003 r. (DzU nr 178, poz. 1745) wdrażającym do prawa polskiego dyrektywę 2001/45/WE. Powyższa zmiana weszła w życie z dniem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Obowiązująca od 23 października 2009 r. dyrektywa narzędziowa 2009/104/WE scaliła wszystkie dotychczasowe zmiany, ale nie zobowiązała państw członkowskich do zmiany istniejącego prawa krajowego, wdrażającego dyrektywy 89/655/EWG, 95/63/WE i 2001/45/WE.

Obecnie obowiązują postanowienia rozporządzenia Ministra Gospodarki z 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (DzU nr 191, poz. 1596, ze zm. w DzU z 2003 r., nr 178, poz. 1745). Rozporządzenie to określa zasady użytkowania i kontroli wszystkich maszyn, niezależnie od daty wprowadzenia ich do obrotu (daty produkcji). Ponadto w rozdziale 3 rozporządzenia określono minimalne wymagania techniczne, które muszą być spełnione przez wszystkie maszyny wprowadzone do obrotu (wyprodukowane) przed 1 maja 2004 r.

Wyznaczony w przepisie termin na dostosowanie użytkowanego parku maszynowego do powyższych wymagań minął 1 stycznia 2006 r. W Polsce poza przepisami regulującymi wymagania techniczne dla maszyn nowych (wymagania zasadnicze) i wymagania techniczne dla maszyn starych (wymagania minimalne) obowiązuje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j.: DzU z 2003 r., nr 169, poz. 1650, ze zm.), które w rozdziale 3 działu IV określa wymagania dla wszystkich maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, niezależnie od daty wprowadzenia ich do obrotu (daty produkcji).

Ponadto należy pamiętać, że w przypadku pewnych gałęzi pracy lub rodzajów prac związanych z użytkowaniem maszyn właściwi ministrowie zostali upoważnieni do określenia stosownych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Poniżej kilka przykładów rozporządzeń Ministra Gospodarki:

– z 28 marca 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (DzU z 2013 r., poz. 492),

– z 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (DzU nr 118, poz. 1263),

– z 10 maja 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy użytkowaniu wózków jezdniowych z napędem silnikowym (DzU nr 70, poz. 650, ze zm.),

– z 7 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przetwórstwie tworzyw sztucznych (DzU nr 81, poz. 735).

Strategia ograniczania ryzyka przez producenta i pracodawcę

Zarządzanie bezpieczeństwem maszyn sprowadza się do zmniejszenia występującego ryzyka do poziomu ryzyka tolerowanego poprzez działania producentów (projektantów) oraz pracodawców (użytkowników maszyn).

Przy doborze najbardziej odpowiednich środków producent lub jego upoważniony przedstawiciel powinien postępować zgodnie z następującymi zasadami (zwanymi triadą bezpieczeństwa), według podanej kolejności:

1) wyeliminować lub zmniejszyć ryzyko, tak dalece jak jest to możliwe, przez projektowanie i wytwarzanie maszyn bezpiecznych samych w sobie,

2) stosować konieczne techniczne środki ochronne w odniesieniu do ryzyka, którego nie można wyeliminować,

3) informować użytkowników o ryzyku resztkowym, spowodowanym jakimikolwiek niedostatkami w podjętych środkach ochronnych, i wskazywać na konieczne przeszkolenie w tym zakresie, oraz określić potrzeby stosowania środków ochrony indywidualnej.

Na rycinie pokazano zestawienie możliwych do zastosowania technicznych środków ochronnych.

Na pracodawcy spoczywa natomiast obowiązek zmniejszenia ryzyka poprzez zapewnienie i stosowanie:

– właściwej organizacji i zarządzania procesem pracy,

– dodatkowych technicznych środków ochronnych,

– środków ochrony indywidualnej,

– szkolenia operatorów maszyn.

Sposób postępowania projektanta i producenta maszyn na każdym etapie działań ma być weryfikowany oceną ryzyka generowanego przez maszynę. Przeprowadzenie oceny ryzyka winno być udokumentowane i stanowić część dokumentacji techniczno‑konstrukcyjnej maszyny, która powinna być przechowywana przez producenta przez okres 10 lat. Zapis § 9 rozporządzenia Ministra Gospodarki z 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn określa, że „Producent maszyny lub jego upoważniony przedstawiciel powinien zapewnić przeprowadzenie oceny ryzyka w celu określenia, mających zastosowanie do tej maszyny, zasadniczych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Maszyna powinna być zaprojektowana i wykonana z uwzględnieniem wyników tej oceny”.

W procesie oceny ryzyka producent powinien w szczególności:

1) określić ograniczenia dotyczące maszyny, w tym w zakresie zastosowania zgodnego z przeznaczeniem oraz wszelkiego możliwego do przewidzenia niewłaściwego użycia,

2) zidentyfikować zagrożenia, jakie może stwarzać maszyna, i związane z tym sytuacje niebezpieczne,

3) oszacować ryzyko, biorąc pod uwagę ciężkość możliwych urazów lub uszczerbku na zdrowiu i prawdopodobieństwo ich wystąpienia,

4) ocenić ryzyko w celu ustalenia, czy wymagane jest zmniejszenie ryzyka, zgodnie z wymaganiami rozporządzenia,

5) wyeliminować zagrożenia lub zmniejszyć ryzyko związane z zagrożeniami przez zastosowanie środków ochronnych.

Zgodnie z § 10 ww. rozporządzenia MG maszyna powinna być zaprojektowana i wykonana tak, aby nadawała się do realizowania swojej funkcji oraz mogła być obsługiwana, regulowana i konserwowana, nie stwarzając zagrożeń dla osób wykonujących te czynności w przewidzianych warunkach, z uwzględnieniem możliwego do przewidzenia niewłaściwego użycia. W celu przeciwdziałania tym zagrożeniom powinny być zastosowane środki mające na celu wyeliminowanie wszelkiego ryzyka w okresie całego założonego czasu życia maszyny, z jej transportem, montażem, demontażem, unieruchomieniem i złomowaniem włącznie.

Zasadnicze wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia mają zastosowanie tylko wówczas, gdy dla danej maszyny występują zagrożenia odpowiadające określonemu zasadniczemu wymaganiu podczas użytkowania w warunkach przewidzianych przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela albo w możliwych do przewidzenia sytuacjach odbiegających od normalnych, z wyjątkiem wymagań, o których mowa w § 10–12, § 56–60, które mają zastosowanie do wszystkich maszyn, do których stosuje się przepisy rozporządzenia z 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn.

Jeżeli przy uwzględnieniu aktualnego poziomu techniki spełnienie celów określonych w zasadniczych wymaganiach jest niemożliwe, maszyna powinna być zaprojektowana i wykonana w sposób zapewniający maksymalne zbliżenie się do tych celów.

Opracowana i realizowana obecnie w państwach UE strategia postępowania na etapie projektowania i produkcji nowych maszyn, przed wprowadzeniem ich do obrotu/użytkowania poprzedzona przez producenta oceną zgodności, a w przypadku niektórych tzw. maszyn szczególnie niebezpiecznych – oceną zgodności przy udziale jednostki notyfikowanej, daje gwarancję bezpiecznych warunków pracy od strony konstrukcji sprzętu roboczego stanowiącego wyposażenie stanowisk pracy.

Maszyny i urządzenia spełniające wymagania ww. koncepcji bezpieczeństwa muszą być oznakowane znakiem zgodności CE, na podstawie – zadeklarowanej przez producenta w deklaracji zgodności WE – zgodności z wymaganiami przepisów. Znak zgodności daje użytkownikom kupującym oferowane na rynku maszyny i urządzenia domniemanie zgodności.

Wprowadzanie do obrotu/użytku maszyn nieoznakowanych znakiem zgodności CE lub maszyn oznakowanych takim znakiem, niespełniających zasadniczych i innych wymagań w zakresie konstrukcji, jest przestępstwem i w przypadku ich ujawnienia przez organy kontrolne wymaga z urzędu powiadomienia prokuratury. Należy podkreślić, że dopełnieniem ww. strategii bezpieczeństwa jest przepis art. 217 kodeksu pracy nakazujący pracodawcom/przedsiębiorcom wyposażanie stanowisk pracy tylko w takie nowe maszyny i urządzenia techniczne, które spełniają zasadnicze wymagania przepisów systemu zgodności.

Nieprzestrzeganie tego przepisu stanowi wykroczenie z art. 283 § 2 p. 3 kodeksu pracy.

Andrzej Midera

Atest – Ochrona Pracy nr 1/2014.
www.atest.com.pl