Metody nauczania dorosłych cz. 1

Metoda (methodos — z greckiego droga, sposób postępowania) nauczania to systematyczny sposób pracy nauczyciela (wykładowcy) z uczniami (słuchaczami), zmierzający do tego, aby uczestnicy szkolenia zdobyli nowe wiadomości.

Metody nauczania to wypróbowany układ działań nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania określonych zmian w osobowości uczniów (słuchaczy).

Instruktaż można prowadzić za pomocą różnych metod, dobierając je zależnie od określonych celów tak, aby zapewnić jak największą efektywność nauczania. Dobór metod nauczania w dużym stopniu ma wpływ na wyniki nauczania. Metoda odpowiada nam na pytania: Jak uczyć? Jak pracować? Jakie dobierać środki, aby osiągnąć w swojej działalności optymalne wyniki?

Metody dydaktyczne.

Każdy nauczyciel (wykładowca) wie, czego chce nauczyć i w tym celu stosuje świadomie różne metody i środki mające zapewnić mu uzyskanie zamierzonego efektu.

Najstarsze metody nauczania to metody oparte na słowie i obserwacji.

Obecnie dokonano następującej klasyfikacji metod:

> metody oparte na słowie:

  • wykład,
  • opowiadanie,
  • pogadanka,
  • opis,
  • dyskusja,
  • praca z książką,

> metody oparte na obserwacji i pomiarze:

  • pokaz,
  • pomiar,

> metody oparte na praktycznej działalności osób uczących się:

  • laboratoryjna,
  • zajęć praktycznych,
  • instruktaż,

> metody aktywizujące:

  • burza mózgów,
  • sytuacyjna,
  • inscenizacja,
  • problemowa.

Metody spełniają następujące funkcje:

  • służą zapoznaniu uczniów z nowym materiałem,
  • zapewniają utrwalenie zdobytej wiedzy,
  • umożliwiają kontrolę i ocenę stopnia opanowania wiedzy.

Kryteria doboru metod dydaktycznych uzależnione są od kilku czynników, z których najważniejszymi są:

  • cel i zadania pracy dydaktyczno-wychowawczej,
  • treści nauczania, właściwie dobrane do wieku i poziomu intelektualnego słuchaczy,
  • organizacja procesu dydaktycznego,
  • środki dydaktyczne.

W całej historii kształcenia i wychowania nieustannie poszukujemy najlepszych i najbardziej efektywnych metod nauczania. Na początku było to nauczanie naturalne oparte na naśladownictwie i obserwacji ludzi starszych (doświadczonych). Przez następne etapy, takie jak metody słowne, dialogowe, dotarliśmy do obecnych czasów.

Aby współczesny proces kształcenia spełniał swoją rolę należy stosować różną kombinację metod nauczania.

Dobierając te metody, musimy wziąć pod uwagę skuteczność stosowanych metod dydaktycznych. Dana metoda będzie skuteczna, jeśli pozwala na osiągnięcie określonego poziomu wiedzy, umiejętności i wychowania.

Duży wpływ na skuteczność nauczania mają również motywacje, jakimi kierują się uczniowie, a także inne czynniki nie związane bezpośrednio z procesem kształcenia, jak chociażby otoczenie osoby szkolącej się. Mogą to być grupy, które przejawiają niechęć do wszystkiego, co jest związane ze szkołą, zdobywaniem wiedzy, podnoszeniem kwalifikacji. Niejednokrotnie dobrzy uczniowie są szykanowani przez słabszych i chcąc podnieść swoją wartość opowiadają się za tymi grupami. Podobne zjawiska mogą występować również w zakładzie pracy, szczególnie u pracowników o niższych kwalifikacjach. Nauczyciel (instruktor), który nie dostrzeże takich zjawisk, może zastosować niewłaściwą metodę nauczania.

Wybór metody jest bardzo trudny, zależy w dużym stopniu od nauczanych treści, posiadanych środków dydaktycznych oraz liczebności i nastawienia grupy do procesu kształcenia. Źle dobrane metody nauczania mogą prowadzić do bardzo miernych efektów nauczania, mimo bardzo dobrego przygotowania nauczyciela. Niekorzystnym zjawiskiem w nauczaniu może być także nadmierne korzystanie z pomocy technicznych, co często może prowadzić do uniemożliwienia rozwiązania określonego problemu bez danego urządzenia. Jako przykład tego zjawiska w wielu literaturach pedagogicznych podaje się zastosowanie kalkulatorów nawet do bardzo prostych obliczeń. Doprowadziło to do pewnego uzależnienia uczących się od kalkulatora i oduczyło uczniów ręcznego wykonywania nawet prostych obliczeń. Proces nauczania i uczenia się jest objęty ciągłymi badaniami, w których poszukuje się takich rozwiązań, aby efektywność nauczania była utrzymana na jak najwyższym poziomie.

Wybór metody zależy od rozmaitych okoliczności. Przede wszystkimi należy mieć na uwadze cel, jaki sobie organizator szkolenia i prowadzący zajęcia postawi. Jeżeli np. chcemy zapoznać uczestników szkolenia, kursu z zupełnie nowym materiałem programowym, to dobre efekty — obok wykładu — da metoda pogadanki lub opowiadania połączonego z pokazem (demonstracja).

Przy omawianiu zagadnień technicznych, np. przedstawiając wzory (formuły), stosujemy raczej wykład, który powinien być zakończony pytaniami kontrolnymi dla sprawdzenia, czy słuchacze opanowali materiał. Dla rozwinięcia umiejętności praktycznych bardzo dobre efekty da metoda inscenizacji lub sytuacyjna.

Metody nauczania należy każdorazowo dobierać, w zależności od szczegółowych zadań, charakteru i specyfiki szkolenia. Poza tym sprawą posiadającą zasadnicze znaczenie jest właściwe rozeznanie potrzeb określonej grupy, a także organizacyjnych możliwości szkolenia.

Szkolenie, aby było efektywne, powinno zapewniać:

  • możliwość maksymalnej aktywności uczestników w zajęciach,
  • opanowanie umiejętności wykorzystania nabytej wiedzy do rozwiązywania praktycznych sytuacji i problemów występujących w zakładzie,
  • możliwości wykorzystania własnych doświadczeń słuchacza i połączenia praktyki z nabytą wiedzą teoretyczną.

Charakterystyka metod biernych.

Bierne metody nauczania zwane także metodami podającymi, oparte są na aktywności poznawczej o charakterze objaśniająco-poglądowym (reproduktywne).

Do omawianej grupy należą następujące metody:

  • odczyt (referat),
  • wykład,
  • pogadanka,
  • dyskusja,
  • opisy i objaśnienia,
  • praca z książką.

Odczyt (referat).

Za pomocą odczytu można przekazać wiedzę dużej grupie słuchaczy. Podczas odczytu prelegenci tracą jednak kontakt ze słuchaczami. Słuchacze są jedynie odbiorcami przekazywanych treści. Biernie uczestniczą w zajęciach prowadzonych tą metodą. Zła dykcja, wady wymowy i inne czynniki powodują, że słuchacz zaczyna się skupiać na błędach wykładowcy (prelegenta), a nie na przekazywanej treści.

Bardzo rzadko stosowane są środki dydaktyczne uzupełniające treść przedstawionego referatu. Dlatego też praktyka organizowania i wygłaszania tego typu prelekcji nie cieszy się dobrą opinią. Za pomocą odczytu można zaciekawić słuchaczy jakąś dziedziną naukową, wzbudzić zainteresowanie i zachęcić do dalszego samokształcenia. Prawidłowo zorganizowany odczyt wymaga wielu przygotowań, zarówno ze strony organizatorów jak i prelegenta (wykładowcy), między innymi:

  • przygotowania odpowiedniej sali,
  • właściwej klimatyzacji pomieszczenia,
  • odpowiedniej ilości wyjść,
  • prawidłowego doboru tematu do danej grupy słuchaczy,
  • zastosowania interesujących środków dydaktycznych i ilustrujących.

 Wykład.

Wykład jest metodą najczęściej stosowaną w pozaszkolnych formach kształcenia.

Metoda wykładowa polega na tym, że prowadzący zajęcia przekazuje uczniom (słuchaczom) określone wiadomości w sposób ścisły, mniej lub bardziej logicznie uporządkowany. Charakterystyczną cechą wykładu jest monolog nauczającego.

Jeśli słuchacze przyjmują podawany przez nauczyciela (wykładowcę) materiał i przy słuchaniu wykładu odtwarzają go w myśli i uświadamiają sobie każde kolejne ogniwo, wykład staje się wówczas ważnym środkiem kształcenia logicznego myślenia słuchaczy.

Dodatnią cechą wykładu jest to, że w stosunkowo krótkim czasie można przekazać słuchaczom duży pakiet informacji, bez względu na liczebność grupy. Wykładowcy (nauczyciele) chętnie korzystają z tej metody nauczania. Jednak muszą pamiętać o efektywności i skuteczności procesu nauczania — uczenia się. Ujemną bowiem stroną wykładu jest to, że nie każdy słuchacz może nadążyć za wywodami wykładowcy. Słuchacze są biernymi odbiorcami informacji (umiejętność słuchania, załącznik nr 7).

Ten sposób porozumiewania się jest niewłaściwy z kilku względów:

  • nie wiadomo czy informacje docierają do odbiorcy we właściwej formie,
  • nie wiadomo na ile informacje są zrozumiałe dla odbiorcy,
  • może to doprowadzić do obniżenia motywacji i braku zaangażowania słuchaczy.

Dla ożywienia i uatrakcyjnienia wykładu zaleca się stosowanie środków dydaktycznych, które wzbogacają treść słowną. Do najczęściej stosowanych środków dydaktycznych należą: foliogramy, schematy, filmy, wykresy, rysunki, przeźrocza z równocześnie referowanym tekstem. Wadą wykładu jest jego zależność od predyspozycji wykładowcy (nauczyciela). Ten sam temat wykładany przez dwóch nauczycieli może się diametralnie różnić. Jeden wykładowca wykłada żywiołowo, wzbudza zainteresowanie, aktywizuje słuchaczy, moduluje głos, dostosowuje się na bieżąco do sytuacji, drugi zaś może przekazać te informacje w sposób syntetyczny, monotonny, po prostu je odczytując. Większą skuteczność przyswajania podanej wiedzy uzyska więc pierwszy wykładowca.

Inną wadą wykładu jest mała i jednostronna aktywność słuchaczy. Ponadto w dużym zespole trudno skontrolować rzeczywiste zainteresowanie i zrozumienie przekazywanych treści. Wielkim błędem wykładu jest zbyt duże tempo, co obniża percepcję (postrzeganie, spostrzeżenie, uświadomienie sobie przedmiotu lub zjawiska spostrzeganego, zaobserwowanie), ale także nie pozwala na zanotowanie dostatecznej ilości informacji. Wskazane jest, aby prowadzący wskazywał, które informacje trzeba zanotować. W ten sposób odciąża słuchaczy, wybierając za nich najważniejsze informacje.

Słuchaczy należy wdrażać do korzystania z wykładu. Wykład ma stosunkowo niską skuteczność przyswajania wiedzy. Badania wykazują, że waha się on w granicach
20—50%, to znaczy, że na każde 100 podanych informacji słuchacze zapamiętują 20—50.

Aby metoda wykładu była skuteczna i spełniała oczekiwane nadzieje należy:

  • zaznajomić słuchaczy z tematem wykładu i przedstawić im cele ogólne i szczegółowe,
  • ważne treści wykładu pisać na tablicy lub korzystać z foliogramów, celem zapamiętania istotnych informacji,
  • często odwoływać się do spostrzeżeń i doświadczeń słuchaczy,
  • łączyć wykład z innymi metodami nauczania, np. dyskusją, pogadanką itp.,
  • dostosować treści i tempo prowadzenia wykładu do poziomu intelektualnego słuchaczy (tempo prowadzenia wykładu zależne jest od umiejętności koncentrowania uwagi, od trwałości uwagi, od zasobu doświadczeń i wiadomości),
  • stosować odpowiedni sposób wypowiedzi i odpowiednią intonację,
  • zadbać o to, aby język przekazu nie był zbyt trudny dla odbiorców, stosować prostą i poprawną budowę zdań a treści wykładu przekazywać w sposób jasny i przystępny,
  • starannie wyjaśniać nowe pojęcia,
  • podawać przykłady rozwiązań praktycznych i odwoływać się do doświadczeń zawodowych słuchaczy,
  • utrzymywać stały kontakt ze słuchaczami,
  • stosować krótkie podsumowanie każdej części wykładu.

Należy prawidłowo zaplanować czas na każdy punkt wykładu. Wykładowcy naj-częściej koncentrują się na jakości wykładu, zapominając o jego długości. Aby nie przeciążać słuchaczy nadmiarem wiedzy, należy temat podzielić na podtematy. Należy pamiętać o tym, że długa wypowiedź może nużyć słuchaczy. Czas przeznaczony na prze-kazanie określonego fragmentu materiału może wynosić maksymalnie ok. 20 minut. Ponadto wykładowca powinien podać słuchaczom plan wykładu na wstępie i „sygnalizować” poszczególne punkty planu w toku zajęć.

W każdym dobrze zbudowanym wykładzie można wyodrębnić trzy części składowe:

  • wprowadzenie — krótkie — jego głównym zadaniem jest powiązanie nowych treści z wiedzą posiadaną przez uczestników szkolenia,
  • część główna wykładu — obszerna – zawiera właściwą treść wykładu, twierdzenia i tezy; wykładowca powinien sygnalizować przejście do nowych zagadnień i twierdzeń,
  • podsumowanie — bardzo zwięzłe — stanowi wysunięcie wniosków. Można zarezerwować czas na pytania i dyskusje.

Każdy doświadczony wykładowca powinien opracować konspekt wykładu. Wykładowca powinien poświęcać więcej uwagi językowej stronie zajęcia. Należy mówić w sposób prosty i jasny, językiem dostępnym i zrozumiałym dla słuchaczy.

Nie wolno udzielać odpowiedzi niezgodnych z prawdą lub sprzecznych z treściami wykładu. Jeśli nie potrafimy udzielić poprawnej odpowiedzi na pytanie zadane przez słuchacza, należy poinformować, że udzielimy odpowiedzi np. przy następnym spotkaniu.

Pogadanka.

Kolejną metodą opartą na słowie jest pogadanka. Stosując tą metodę nauczyciel opiera się na posiadanych przez uczniów (słuchaczy) wiadomościach i doświadczeniach praktycznych, posługuje się pytaniami, doprowadzając w ten sposób uczniów (słuchaczy) do zrozumienia i przyswojenia nowych wiadomości.

Pytania powinny być tak dobrane, aby odpowiedzi prowadziły w zamierzonym kierunku. Nie mogą być zbyt złożone, aby nie zniechęcać tych, którzy nie znajdą rozwiązania. Pogadankę stosuje się również w celu zdobycia przez uczniów (słuchaczy) wiadomości na podstawie obserwacji rzeczy, zjawisk i procesów. Pogadanka jest dalekim rozwinięciem opowiadania, gdyż wymaga już od słuchaczy aktywnego uczestnictwa w zajęciach. Nauczyciel (wykładowca) jest tu osobą inicjującą i kierującą rozmową z uczniami (słuchaczami).

Celem pogadanki jest wywołanie u wszystkich uczniów (słuchaczy) aktywności umysłowej, wyrobienie potrzeby samodzielnego poszukiwania odpowiedzi. Pogadanka umożliwia im zdobycie nowych wiadomości, ustalenie nieznanych dotychczas związków między rzeczami i zjawiskami oraz wyciągnięcie wniosków.

Wyniki pogadanki zależą od:

  • prawidłowego określenia tematu i konkretnego celu dydaktycznego,
  • zachowania kolejności i logicznego powiązania poszczególnych fragmentów materiału,
  • aktywności uczniów (słuchaczy),
  • treści i charakteru stawianych przez nauczyciela pytań oraz od udzielanych odpowiedzi.

Sformułowane przez nauczyciela pytania spełniają ważną rolę w nauczaniu. Pytanie powinno być krótkie, ścisłe, rzeczowe. Należy zachować logiczny związek pytania z po-przednimi pytaniami i całą pogadanką. Dzięki temu może ono być należycie zrozumiane przez uczniów (słuchaczy) i u wszystkich uczniów zostaną pobudzone te same (przy-najmniej w sensie ogólnego kierunku) myśli, które doprowadzą do oczekiwanej odpowiedzi. Niekiedy pytania wynikają z toku pogadanki.

Stosowanie pogadanki w nauczaniu wymaga od nauczycieli dużych umiejętności i dobrego przygotowania. Konieczne jest w czasie pogadanki panowanie nauczyciela nad grupą, kierowanie myśli słuchaczy na drogę prowadzącą do rozwiązania postawionych zagadnień (zadań). Aby wywołać aktywność słuchaczy, należy umiejętnie kierować ich odpowiedziami. Słuchaczy biernych trzeba zachęcać do odpowiedzi.

Pogadanka charakteryzuje się tym, że nauczyciel stawia przed słuchaczami zagadnie-nie lub zadanie do rozwiązania, pobudza ich do zbierania koniecznych informacji, wiadomości, do porównywania oraz zestawienia faktów, by drogą logicznego rozumowania zna-leźli odpowiedź na postawione pytanie, rozwiązali zadanie.

Wybierając metodę pogadanki w procesie nauczania kształtujemy umiejętność samo-dzielnego i logicznego rozwiązania zadań, umiejętność samodzielnej pracy umysłowej. Zadanie, jakie zostanie przedstawione słuchaczom do rozwiązania, powinno być do-stosowane do ich możliwości.

Wielkim zagrożeniem jest tu subiektywne podejście do słuchaczy. Podczas pogadanki mogą powstać pewne emocje (słabsze lub silniejsze), które mają duży wpływ na nasze działanie. Jednych ludzi lubimy bardziej a innych mniej. Podobne zjawiska zachodzą w relacji nauczyciel — uczeń (słuchacz), co może mieć bardzo negatywne skutki. Faworyzowanie wybranych uczniów (słuchaczy) stwarza złą atmosferę w grupie. Ci niefaworyzowani mogą dojść do wniosku, że niezależnie od swoich osiągnięć nie zdobędą uznania nauczyciela.

Istnieje jeszcze jedna trudność w prowadzeniu pogadanki. Metodzie tej grozi stale oderwanie od głównego tematu zajęć. Doświadczeni wykładowcy (nauczyciele) pokonują tę trudność. Pokonanie jej wymaga od nauczycieli zdyscyplinowania i rytmiczności pracy.

Część druga

Skomentuj