Nowotwory pochodzenia zawodowego

4 lutego obchodziliśmy Światowy Dzień Walki z Rakiem. Istnieje także grupa nowotworów zaliczana do tzw. nowotworów pochodzenia zawodowego, które powstają w następstwie działania czynników rakotwórczych w środowisku pracy

Nowotwór pochodzenia zawodowego stanowi nadal największe wyzwanie w dziedzinie ochrony zdrowia w miejscu pracy w Europie. Rocznie odnotowuje się 120 000 przypadków zachorowań na raka z powodu kontaktu z czynnikami rakotwórczymi w miejscu pracy.

Czynniki rakotwórcze w miejscu pracy to substancje i mieszaniny, które w przypadku wchłaniania z przewodu pokarmowego, układu oddechowego lub przez skórę mogą być przyczyną raka lub wzrostu częstości jego występowania.

Wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy podano w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r.

Nowotwory złośliwe, które powstały w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze znajdują się w pozycji 17 wykazu chorób zawodowych na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. Należą do nich:

  • rak płuca, rak oskrzela;
  • międzybłoniak opłucnej lub otrzewnej;
  • nowotwór układu krwiotwórczego;
  • nowotwór skóry;
  • nowotwór pęcherza moczowego;
  • nowotwór wątroby;
  • rak krtani;
  • nowotwór nosa i zatok przynosowych;
  • nowotwory wywołane działaniem promieniowania jonizującego z prawdopodobieństwem indukcji przekraczającym 10%.

Rak płuca, rak oskrzela

Rak płuca i rak oskrzela to nowotwory złośliwe pochodzenia zawodowego, które w ostatnich 30 latach stwierdzano w Polsce najczęściej. Z analizy danych z Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych wynika, że w Polsce układ oddechowy jest najpowszechniejszym narządem docelowym kancerogenów zawodowych.

Do najczęstszych czynników rakotwórczych oraz zawodów i gałęzi przemysłu związanych z ryzkiem rozwoju raka płuca należą:

  • arsen i związki arsenu – narażeni są na niego głównie pracownicy zatrudnieni przy gorących procesach metalurgicznych, głównie przy wytapianiu metali nieżelaznych;
  • azbest – górnictwo, kopalnictwo, produkcja materiałów izolacyjnych, pracownicy stoczni, pracownicy budowlani, elektrycy, hydraulicy i malarze;
  • beryl – przemysł wydobywania i wzbogacania rud berylowych, procesów otrzymywania berylu, jego stopów i soli, wytwarzanie części elektronicznych, lotniczych i do urządzeń kosmicznych, wykonywanych ze stopów berylowych;
  • eter bis (chlorometylowy) i chlorodwumetylowy eter techniczny – produkcja żywic jonowymiennych, przemysł chemiczny, gazyfikacja węgla, produkcja koksu;
  • kadm – produkcja kadmu oraz akumulatorów kadmowo-niklowych;
  • sadze, smoły i paki węglowe – kominiarze, pracownicy narażeni na dymy pakowe przy produkcji aluminium, smołowania dachów;
  • związki niklu – pracownicy rafinerii niklu, górnicy kopalń rud siarczanowo-niklowych, górnictwo, kopalnictwo, garbarstwo, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo.

Międzybłoniak opłucnej albo otrzewnej

Wśród czynników, które mogą wywoływać ten nowotwór złośliwy wskazuje się ekspozycję na azbest, wirusy (głównie Simian Virus 40 – SV 40), promieniowanie jonizujące, a także czynniki genetyczne. Największe znaczenie w rozwinięciu choroby mają jednak włókna azbestu, zwłaszcza jedna z jego odmian – krokidolit. Międzybłoniak najczęściej jest rozpoznawany u górników, robotników przemysłu stoczniowego i u pracowników dziedzin powiązanych ze stosowaniem detali azbestowych.

Nowotwór układu krwiotwórczego

Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) określiła 4 substancje i narażania zawodowe jako czynniki przyczynowe białaczki rozpatrywanej w kontekście choroby zawodowej wymienionej w pozycji 17.3 (wykaz chorób zawodowych zawarty w rozporządzeniu z 30 czerwca 2009 r.) i są to: benzen, tlenek etylenu, przemysł gumowy i obuwniczy. Białaczki pochodzenia zawodowego związane z ekspozycją na promieniowanie jonizujące, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, są rozpatrywane z pozycji 17.9 wykazu chorób zawodowych.

Nowotwór skóry

Zgodnie z danymi IARC wiele narażeń zawodowych jest związanych z ryzykiem rozwoju raka skóry m.in. ekspozycja na paki i smołę węglową, oleje łupkowe, sadzę węglową, produkcję koksu, arsen i jego związki (produkcja pestycydów, wytapianie miedzi, ołowiu, cynku), oleje mineralne, produkty ropopochodne. Badania epidemiologiczne wskazują na występowanie raka skóry u kominiarzy narażonych na sadzę węglową podczas czyszczenia przewodów kominowych. Innym czynnikiem rakotwórczym dla skóry jest promieniowanie jonizujące (pozycja 17.9 chorób zawodowych według polskich przepisów).

Nowotwór pęcherza moczowego

Zgodnie z danymi przekazanymi przez IARC istnieją dowody na związek zwiększonego ryzyka rozwoju raka pęcherza moczowego z narażeniem zawodowym na wybrane czynniki chemiczne: m.in. benzydynę, 2-naftyloaminę i pyły z wyprawionych skór. Także prace związane z produkcją aluminium, auraminy, ekspozycję na arsen i jego związki nieorganiczne zwiększa to ryzyko. Badania epidemiologiczne wskazują, że zatrudnienie w przemyśle gumowym, skórzanym, tekstylnym i odzieżowym wiąże się ze zwiększonym ryzykiem występowania raka pęcherza moczowego.   

Nowotwór wątroby

Chlorek winylu – powszechnie stosowany w przemyśle tworzyw sztucznych – jest jednym z najistotniejszych karcynogenów zawodowych odpowiedzialnych za rozwój nowotworów wątroby związany z pracą. Wśród innych czynników chemicznych wymienia się zawodową ekspozycję na arsen i jego związki nieorganiczne, 1,2-dichloropropan, chlorek metylenu, polichlorowane bifenyle i trójchloroetylen.

Rak krtani

Rak płaskonabłonkowy krtani jest drugim pod względem częstości występowania w populacji ogólnej, po raku płuca, nowotworem złośliwym zlokalizowanym w obrębie układu oddechowego oraz najczęstszym z grupy nowotworów złośliwych głowy i szyi. Podwyższone ryzyko rozwoju raka krtani, wynikające z narażenia na związki chemiczne niklu, potwierdzono w badaniach skandynawskich m.in. u malarzy i pracowników przeprowadzających procesy rafinacji niklu oraz w badaniach amerykańskich u pracowników przemysłu metalurgicznego i samochodowego. W Polsce natomiast badania wykazują, że to rolnicy są tą grupą zawodową, w której najczęściej występuje rak krtani.

Nowotwór nosa i zatok przynosowych

Nowotwory złośliwe nosa i zatok przynosowych należą do nowotworów rzadkich (szacowana zapadalność jest mniejsza niż 1 przypadek na 100 tys. osób w ciągu roku). Niemniej jednak związek między ekspozycją zawodową a zwiększonym ryzykiem nowotworów jamy nosowej i zatok przynosowych stwierdzono wśród pracowników przemysłu metalurgicznego ( m.in. hut, odlewni, spawalni, produkcji narzędzi).

Do grupy czynników o potwierdzonym działaniu rakotwórczym dla nosa i jego zatok obocznych zaliczono związki niklu, pyły drewna twardego, promieniotwórcze izotopy radu oraz produkty ich rozpadu, a także pył skórzany w przemyśle obuwniczym i garbarstwie.

Nowotwory wywołane działaniem promieniowania jonizującego z prawdopodobieństwem indukcji przekraczającym 10%

Promieniowanie jonizujące jest czynnikiem o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla ludzi. Białaczki, raki przełyku, płuca, pęcherza moczowego, u kobiet rak piersi to nowotwory złośliwe, dla których obserwowano wzrost zapadalności i/lub umieralności po napromieniowaniu ludzi.

W Polsce choroby zawodowe spowodowane działaniem promieniowania jonizującego są stwierdzone głównie wśród górników narażonych na działanie radonu w trakcie pracy. Kolejną grupą zawodową eksponowaną na promieniowanie jonizujące są pracownicy ochrony zdrowia, w tym osoby obsługujące aparaturę rentgenowską oraz zajmujące się diagnostyką i terapią z użyciem radioizotopów. Pozostałe gałęzie przemysłu to hutnictwo, metalurgia, lotnictwo, budownictwo, przemysł zbrojeniowy, elektrownie atomowe oraz produkcja lamp rentgenowskich i aparatury medycznej.

Dotychczasowe rozpoznania nowotworów zawodowych związanych z promieniowaniem jonizującym dotyczyło głównie mężczyzn. Czas utajenia dla większości nowotworów popromiennych wynosi co najmniej 10 lat, natomiast w przypadku białaczek min. 3 lata.

Należy pamiętać, że przepisy prawne same w sobie nie zapewniają ochrony przed ryzykiem zachorowania na raka; ważne jest faktyczne stosowanie odpowiednich środków ochronny, a pracownicy muszą przestrzegać instrukcji w zakresie BHP. Dlatego ważny jest stały nadzór nad przestrzeganiem wytycznych w zakresie ochrony. Monitorowanie sytuacji w miejscu pracy zapewnia możliwość obniżenia do minimum poziomu narażenia na oddziaływanie substancji rakotwórczych na skutek ich wdychania, wchłaniania przez skórę lub spożycia. Najważniejsze działania, jakie specjalista ds. BHP może podjąć w tym zakresie, obejmują:

  • kontrola procesów, w których substancje są wykorzystywane lub wytwarzane;
  • zapewnienie przestrzegania procedur bezpieczeństwa pracy;
  • pomiar stężenia substancji w powietrzu;
  • zapewnienie odpowiednich środków ochrony indywidualnej (np. rękawic, gogli, odzieży ochronnej) oraz ich właściwego wykorzystania i dobrego stanu;
  • zapewnienie odpowiedniego poziomu higieny osobistej;
  • w stosownych przypadkach pomiary narażenia pracowników na oddziaływanie substancji chemicznych oraz inicjowanie i przeprowadzanie odpowiednich procedur rejestracji, zgłaszania i przeglądu.

Jeszcze jedną ważną sprawą jest stres w miejscu pracy. Co prawda stresu nie uznaje się za czynnik zwiększający ryzyko zachorowania na raka. Dowodem na to są wyniki szeroko zakrojonego badania przeprowadzonego w Europie wśród kobiet i mężczyzn zatrudnionych w różnych miejscach pracy wskazują, że stres w miejscu pracy najprawdopodobniej nie jest czynnikiem ryzyka sprzyjającym zachorowaniu na raka. Stresujące sytuacje mogą jednak spowodować, że osoby, które się w nich znalazły będą bardziej skłonne do wykształcenia nawyków wywierających niekorzystny wpływ na stan ich zdrowia, takich jak palenie tytoniu, przejadanie się lub nadużywanie alkoholu, co z kolei może przełożyć się na wzrost ryzyka zachorowania na raka.

Podstawa prawna:

  1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1367);
  2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2016 r. poz. 1117).

Źródła pomocnicze:

  1. Publikacja z czasopisma Medycyna Pracy 1/2018 pt. Choroby nowotworowe pochodzenia zawodowego – epidemiologia i aspekty orzecznicze, wydawca: Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź;
  2. Strona Internetowa Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) – www.iarc.fr 

Skomentuj