Odpowiedzialność materialna głównego księgowego

Możliwości zaliczenia potencjalnych korzyści pracodawcy z lokowania wolnych środków finansowych w niskooprocentowanym systemie (over night) na poczet wyrządzonej mu szkody nie przewiduje art. 117 § 1 k.p., który stanowi, że pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim tylko zakresie, w jakim pracodawca (lub inne osoby) przyczynił się do powstania szkody, a nie w zakresie, w jakim pracodawca mógł lub korzystał z niskooprocentowanych odsetek od lokowanych nieświadomie kwot niedopłaconego w terminie podatku dochodowego (wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2018 r., I PK 167/17).

Pozwany był zatrudniony w powodowej spółce na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony na stanowisku głównego księgowego z wynagrodzeniem miesięcznym w kwocie 10 973,67 zł brutto. Na zajmowanym stanowisku kierował działem księgowości oraz sprawował nadzór nad prawidłowością sporządzania i obiegu dokumentów, kwalifikowaniem, dekretowaniem i księgowaniem operacji gospodarczych i finansowych, rozliczaniem podatków i opłat i sprawozdawczością finansową. Wykonywał też funkcje nadzorcze i doradcze w pozostałych czynnościach i działaniach podległych mu pracowników księgowości, dla których był bezpośrednim przełożonym.

Przeprowadzona w powodowej spółce w 2007 r. kontrola skarbowa wykazała nieprawidłowości w zakresie księgowania na kontach strony powodowej kosztów uzyskania przychodów, które wygenerowały niedopłaty podatku dochodowego w latach 2002–2003, co wymagało złożenia przez spółkę deklaracji korygujących oraz uiszczenia niedopłaconego podatku dochodowego wraz z odsetkami za zwłokę, które wyniosły od zaległości podatkowych za 2002 r. – 20 198 zł, zaś od zaległości za 2003 r. – 1206 zł. Ponadto kontrola skarbowa wykazała nieprawidłowości w zapisach księgowych kosztu własnego sprzedaży towarów w 2001 r., co doprowadziło do nadpłaty podatku dochodowego przez powodową spółkę za ten rok w kwocie 13 499 zł. Postanowieniem naczelnik urzędu skarbowego odmówił wszczęcia postępowania w sprawie zwrotu tej nadpłaty wobec upływu pięcioletniego okresu od dnia złożenia zeznania podatkowego.

Sąd rejonowy przyjął, że pozwany w sposób wadliwy wykonywał swoje obowiązki pracownicze, dokonywał przeksięgowań niezgodnie z zasadami rachunkowości bądź akceptował takie czynności dokonywane przez podległych mu pracowników, a także nie stworzył, pomimo ciążących na nim obowiązków, czytelnego systemu kontroli i nadzoru. W konsekwencji zasądził od niego kwotę 32 921,01 zł tytułem odszkodowania za wyrządzoną stronie powodowej szkodę, obejmującą nieodzyskaną nadpłatę podatku za 2001 r. w kwocie 13 499 zł oraz karne odsetki od zaległości podatkowych z 2002 i 2003 r. w łącznej kwocie 21 404 zł.

Wyrokiem sąd okręgowy po rozpoznaniu apelacji pozwanego od wyroku sądu rejonowego zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że obniżył zasądzoną od pozwanego na rzecz powodowej spółki kwotę 32 921,01 zł do kwoty 21 404 zł tytułem odszkodowania za szkodę wyrządzoną w mieniu pracodawcy, a ponadto oddalił powództwo oraz apelację pozwanego w pozostałym zakresie. W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwanego strona powodowa wniosła o jej oddalenie.

Sąd Najwyższy w pełni podzielił konstatacje sądu okręgowego, że sporna szkoda wynikła z działań pozwanego, który jako ówczesny główny księgowy podejmował bezpośrednio kompletne i merytorycznie wiążące jego podwładnych decyzje w zakresie bezpodstawnego i błędnego przeksięgowywania kosztów zakupów w koszty własne działalności strony powodowej. W konsekwencji to on odpowiadał za niedopłaty podatku w 2002 i 2003 r. Zgodnie z art. 114 w związku z art. 119 k.p., pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną. Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Równocześnie w ocenie Sądu Najwyższego zaniechania pozwanego w nadzorze miały wpływ na nadpłatę podatku w 2001 r., choć sąd okręgowy uwolnił pozwanego od ponoszenia odpowiedzialności za nieodzyskanie tego nadpłaconego podatku, która miała obarczać wyłącznie jego podwładną (zastępcę głównego księgowego). Pozwany powinien także ją kontrolować. Wprawdzie pozwany unikał pracy z komputerem oraz osobistego podpisywania czy „dekretacji” dokumentów rozliczeniowych, a jako osobę upoważnioną do podpisywania dokumentów podatkowych wyznaczył swojego zastępcę, to nie budziło wątpliwości, że jako główny księgowy ponosił osobistą odpowiedzialność majątkową za szkody wynikłe z jego własnych bezpodstawnych i błędnych decyzji księgowych, które doprowadziły do naliczenia karnych odsetek podatkowych od zaniżanego w ten sposób podatku dochodowego od osób prawnych. Jednakże ta niezaskarżona przez powodową spółkę kontrowersja jurysdykcyjna usuwała się spod weryfikacji lub krytyki kasacyjnej ze względu na zakaz orzekania na niekorzyść pozwanego (art. 385 w związku z art. 39121 k.p.c.).

Jako bezpodstawne Sąd Najwyższy ocenił kasacyjne zarzuty dotyczące ustalenia szkody w postaci sumy karnych odsetek podatkowych od niedopłaconego podatku CIT za 2002 i 2003 r., które według pozwanego powinny być pomniejszone o odsetki pozyskane z możliwości dysponowania kwotami nieopłaconych w terminie należności podatkowych na lokatach bankowych w systemie lokowania przez powodowego pracodawcę wolnych środków finansowych over night. W tym zakresie pozwany odwoływał się do zasady zaliczania na poczet szkody i odszkodowania korzyści uzyskanych z tego samego zdarzenia. Normatywnym podłożem zastosowania zasady compensatio lucri cum damno, będącej składnikiem ustalenia uszczerbku majątkowego stanowi art. 361 § 2 k.c. Celem tej konstrukcji jest zapewnienie funkcji kompensacyjnej odszkodowania i uniknięcie nieusprawiedliwionego wzbogacenia poszkodowanego. W doktrynie i judykaturze dominuje stanowisko, że zaliczenie korzyści przy ustalaniu rozmiaru szkody jest możliwe jedynie wówczas, gdy szkoda i korzyści są skutkiem tego samego zdarzenia. Zdarzenie wyrządzające szkodę, za które ponosi odpowiedzialność jej sprawca, musi bowiem stanowić konieczną przesłankę uzyskania przez poszkodowanego korzyści, która podlega zaliczeniu na poczet odszkodowania tylko wtedy, gdy zaspokaja ten sam interes poszkodowanego powstały wskutek tego samego zdarzenia i gdy ustalane odszkodowanie zmierza do restytucji w tym samym zakresie.

Zastosowanie postulowanej przez pozwanego zasady wymagałoby ustalenia tożsamości źródła zdarzenia wywołującego szkodę i równoczesnego przynoszenia potencjalnych korzyści, które powinny pozostawać w normalnym związku przyczynowym usprawiedliwiającym pomniejszenie odszkodowania o uzyskane równocześnie korzyści. W tym zakresie Sąd Najwyższy miał na uwadze, że ujawnione w sprawie „odsetkowe” szkody podatkowe wynikły z nienależytego wykonywania obowiązków i błędów głównego księgowego, natomiast odsetkowe korzyści były uzyskane z lokowania wolnych środków finansowych w systemie operacyjnym powtarzalnych niskooprocentowanych lokat bankowych, co dyskwalifikowało twierdzenie o tożsamości wymienionych zdarzeń. Ponadto różne podłoże wyrządzonej szkody nie pozostawało w adekwatnym związku przyczynowym z korzyściami uzyskiwanymi z „operacyjnego” lokowania kwot nieodpłaconego podatku CIT na krótkoterminowych powtarzalnych lokatach bankowych (over night) także dlatego, że tego typu lokaty mają radykalnie niższe oprocentowanie od oprocentowania karnych odsetek podatkowych, które stanowiły szkodę powodowego pracodawcy. W szczególności żaden racjonalny płatnik podatków świadomie nie zaryzykuje lokowania niedopłaconego podatku na lokatach bankowych o niższej stopie procentowej od karnych odsetek podatkowych. Takie okoliczności wykluczały zastosowanie zasady zaliczania niższych odsetek bankowych na poczet odpowiedzialności za szkodę pracodawcy wynikłą z naliczenia temu podatnikowi ewidentnie wyższych karnych odsetek podatkowych.

Dlatego Sąd Najwyższy uznał, że odpowiedzialność materialna głównego księgowego za szkody spowodowane obowiązkiem zapłaty przez jego pracodawcę (płatnika podatków) karnych odsetek od nieterminowo opłaconych z zawinienia tego pracownika (głównego księgowego) należności podatkowych nie podlega na zasadzie compensatio lucri cum damno pomniejszeniu o odsetki uzyskane z operacyjnego lokowania przez pracodawcę wolnych środków finansowych (obejmujących niedopłaty podatkowe) w systemie lokat bankowych over night.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił wyrokiem z 21 listopada 2018 r., I PK 167/17, skargę kasacyjną. 

opracowanie:
Aleksandra Lejko
adwokat

Artykuł z miesięcznika ATEST – Ochrona Pracy nr 3/2021
www.atest.com.pl

Skomentuj