Oświetlenie miejsca pracy

Obecnie praca polega głównie na odbiorze i przetwarzaniu danych. Najwięcej informacji dostarcza oko ludzkie (około 80–90%).

Dlatego istotne jest aby były one pozyskiwane w sposób łatwy i pozbawiony przekłamań, stąd waga odpowiedniego oświetlenia.

Dobre oświetlenie to takie, kiedy światło i jego kolor odpowiadają fizjologicznym i psychologicznym wymaganiom wzroku. Uzyskuje się wtedy najlepsze warunki wzrokowe przy najniższych kosztach. Oświetlenie spełniające wymagania wzroku nie zwiększa poboru energii elektrycznej, ale przyczynia się do jego zmniejszenia. Właściwe oświetlenie przynosi wiele korzyści: bezpośredni i wyraźny wzrost wydajności, zmniejszenie liczby wypadków i braków oraz poprawę ogólnej atmosfery pracy.

 Źródła światła

Podstawowe rozróżnienie dokonuje się między naturalnym i sztucznym oświetleniem. Energia światła słonecznego wypełnia całe widzialne spektrum. Światło słoneczne nie kosztuje, jednakże poziom natężenia zależy od pory dnia i stopnia zachmurzenia. Przy oświetleniu naturalnym unika się kosztu elektryczności i osprzętu, ale powstaje koszt ogrzewania i chłodzenia związany z oknami.

Większość biur i innych miejsc pracy konstruuje się pod kątem korzystania ze światła naturalnego. Jednak rozkład światła nie jest jednolity w całym obiekcie. Stanowisko w pobliżu okna otrzyma więcej światła niż znajdujące się dalej. Dlatego konieczne jest uzupełnienie go o oświetlenie sztuczne.

Zwykle wyróżnia się dwa typy światła sztucznego: żarowe i wyładowcze. Oba mają niską zdolność oddawania barw, co powoduje przekłamania kolorystyczne i spadek komfortu psychicznego. Światła żarowe bogate są w promienie czerwone i żółte, nadto emitują ciepło. Wadą świetlówek jest stwarzanie chłodnej atmosfery: im ich światło będzie bielsze lub zbliżone do dziennego, a także będzie miało niższe natężenie, tym efekt zimnej atmosfery większy. Poprawić ją można zwiększając natężenie.

Źródła światła wyładowczego wywołują niekorzystne zjawisko tętnienia (praktycznie niewidzialnego dla oka migotania). Efektem jest zmęczenie fizjologiczne i spadek wydajności.

Innym rozróżnieniem między źródłami światła jest podział na oświetlenie bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie oświetlenie odpowiada światłu padającemu na powierzchnię wprost ze źródła. Pośrednie oświetlenie zapewnia światło, które odbija się od innych powierzchni zanim padnie na powierzchnię pracy. Jeśli 90% światła ze źródła jest skierowane na powierzchnię pracy, to oświetlenie klasyfikuje się jako bezpośrednie. Jeśli 90% światła skierowane jest w inną stronę niż płaszczyznę pracy (np. ku górze), oświetlenie określa się jako pośrednie. Należy pamiętać, że bezpośrednie oświetlenie zwykle łączy się z olśnieniem, a pośrednie oświetlenie z reguły jest niewłaściwe do pracy o wymaganiach dokładnej kontroli wzrokowej.

Oświetlenie sztuczne dzieli się na ogólne i miejscowe. Zadaniem oświetlenia ogólnego jest stworzenie równomiernego natężenia oświetlenia w całym pomieszczeniu. Oświetlenie miejscowe (lub kierunkowe) polega na zwiększeniu natężenia w określonych miejscach zgodnie z wymaganiami pracy. Najczęściej stosuje się równocześnie oświetlenie ogólne i miejscowe, zwłaszcza przy pracach precyzyjnych. Dla wyeliminowania zbyt dużych  kontrastów w polu widzenia, udział oświetlenia ogólnego powinien wynosić przynajmniej 15% oświetlenia miejscowego.

Wymagania fizjologiczne

Wytyczne co do odpowiedniego natężenie oświetlenia na stanowisku pracy zawierają normy. Określają one wielkość światła w zależności od rozmiarów obserwowanego przedmiotu oraz stopnia precyzji zadania.

Jednakże natężenie stanowi najmniej użyteczną miarę w oświetleniu. Wpływ na jakość widzenia ma nie emitowane natężenie, lecz ilość światła odbieranego przez wzrok, czyli luminancja. Światło może być odbite od ściany, stropu, biurka, ale także może pochodzić z powierzchni monitora ekranowego. Współczynniki odbicia światła powinny stopniowo zmniejszać się w kierunku od stropu do podłogi. Odbicie od sufitu powinno wynosić 80÷90%, co osiąga się farbą białą. Ściany powinny mieć współczynnik 40÷60%, co odpowiada kolorom beżowym, żółtym lub zielonym. Podłogi powinny odbijać w przybliżeniu od 40 do 20%, meble i powierzchnie wyposażenia – od 25 do 50%.

Jednorodność jasności powierzchni. W miejscach gdzie najczęściej pada spojrzenie osoby pracującej, nie powinny znajdować się:

• jasne okna,
• jasne ściany obok ciemnych podłóg,
• czarne wyposażenie na jasnych powierzchniach,
• płaszczyzny stołów odbijające światło,
• błyszczące części maszyn.

Sugeruje się następujące zalecenia (ryc. 1):

• Wszystkie duże powierzchnie i przedmioty w polu widzenia powinny mieć możliwie jednakową jasność;
• W środkowych częściach pola widzenia (pole centralne) stosunek kontrastów jasności powierzchni nie powinien być większy niż 1:3;
• Stosunek kontrastów między polem centralnym a brzegowymi lub wewnątrz części brzegowych pola widzenia nie powinien być większy niż 1:10;
• Stosunek kontrastów między źródłem światła a tłem nie powinien przekraczać 1:20.

Zjawisko olśnienia. Dla dobrego samopoczucia i niezakłóconego widzenia ważne jest unikanie wszelkiego rodzaju olśnienia (stanu przemijającego niedowidzenia). Olśnienie, potocznie zwane „oślepieniem” występuje wówczas, gdy do oczu docierają promienie świetlne wprost ze źródła (olśnienie bezpośrednie), lub gdy jakaś powierzchnia odbija światło znacznie silniej od pozostałych (olśnienie pośrednie).

Zjawisku olśnienia można zapobiec przez:

• eliminację z pola widzenia operatora wszystkich punktów świetlnych;
• rozmieszczanie źródeł światła w taki sposób, aby nie znalazły się na linii wzroku (kąt źródła światła z linią wzroku 60°, ale bezwzględnie nie może on być mniejszy niż 30°);
• zmniejszenie luminancji źródeł światła (np. stosowanie większej ilości słabszych źródeł zamiast kilku silnych);
• lokalizowanie miejsca pracy tak, aby kierunek, w którym najczęściej pada wzrok, nie zbiegał się z kierunkiem światła odbitego;
• stosowanie abażurów i zasłon, jeżeli w inny sposób nie można uniknąć źródła olśnienia.

Bezpośrednie i pośrednie olśnienie może szczególnie być uciążliwe na stanowiskach pracy z komputerami, gdyż zmniejsza spostrzeganie i czytelność znaków na ekranie.

Równomierność jasności w czasie. Ze względu na korzystanie z prądu zmiennego lampy wyładowcze migotają z częstotliwością 50 Hz (np. w Polsce). Zwykle nie jest ono widzialne przez oko ludzkie. Migotanie (tętnienie) odnotowywane może być jako efekt stroboskopowy na częściach ruchomych elementów. Zarówno migotanie widzialne, jak i niewidzialne jest szkodliwe dla oczu. Pracownicy uskarżają się na bóle głowy (migrena), podrażnienie oczu z towarzyszącym łzawieniem i zapaleniem spojówek. Niewidzialne migotanie przyczynia się do zmęczenia i powoduje spadek wydajności pracy.

W pomieszczeniach, gdzie przebywają ludzie dłużej niż kilka minut, nie wolno stosować jako źródła światła pojedynczych lamp wyładowczych, lecz zawsze układy dwóch lub więcej lamp z przesunięciem fazowym.