Wypadki i choroby w szczególnych okolicznościach

Odrębną grupę wypadków i chorób zawodowych, które nie muszą mieć związku z pracą, ani nawet podlegać ubezpieczeniu społecznemu stanowią wypadki lub choroby powstałe w szczególnych okolicznościach.

Wypadki i choroby zawodowe, które miały miejsce w ściśle określonych sytuacjach i szczególnych okolicznościach regulowane są ustawą z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach.

Zgodnie z przytoczoną ustawą wypadkiem w szczególnych okolicznościach będzie zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło:

• przy ratowaniu innych osób od grożącego ich życiu niebezpieczeństwa,
• przy chronieniu własności publicznej przed grożącą jej szkodą,
• przy udzielaniu przedstawicielowi organu państwowego lub organu samorządu terytorialnego pomocy przy spełnianiu czynności urzędowych,
• przy wykonywaniu prac związanych ze spisami powszechnymi,
• przy ściąganiu lub ujęciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub przy chronieniu innych osób przed napaścią,
• przy wykonywaniu funkcji radnego lub członka komisji rady wszystkich jednostek samorządu terytorialnego alby przy wykonywaniu przez sołtysa czynność związanych z tym stanowiskiem,
• przy wykonywaniu funkcji ławnika w sądzie,
• w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowanych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub zajęć na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów lub nauki,
• przy pracy w Ochotniczych Hufcach Pracy na innej podstawie niż umowa o pracę,
• przy pracy wykonywanej w ramach terapii zajęciowej w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami,
• przy wykonywaniu bezpośredniej ochrony przed klęskami żywiołowymi,
• przy wykonywaniu funkcji członka komisji powołanej przez organ państwowy lub organ samorządu terytorialnego do przeprowadzenia wyborów lub referendum,
• przy wykonywaniu świadczeń przez wolontariusza,
•  w trakcie uczestnictwa w centrum integracji społecznej,
• przy wykonywaniu przez bezrobotnego prac społecznie użytecznych,
• przy odbywaniu praktyki absolwenckiej w rozumieniu ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich.

Podobnie jak ma to miejsce w wypadkach przy pracy, także w tych rodzajach wypadków możemy odnaleźć cechy typowe jak: nagłość zdarzenia, zewnętrzny charakter przyczyny oraz uraz i śmierć (jako skutki). Natomiast elementem odróżniającym oraz zastępującym związek z pracą jest zaistnienie wypadku w specyficznych okolicznościach, które ustawodawca uznał na tyle istotne, że osoby w nich poszkodowane obejmuje prawem do określonych świadczeń.

Za chorobę zawodową uprawiającą do świadczeń przewidzianych w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach, uważa się chorobę określoną w art. 235¹ Kodeksu pracy powstałą:

• w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowanych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyk przewidzianej organizacją studiów lub nauki,
• przy pracy w Ochotniczych Hufcach Pracy na innej podstawie niż umowa o pracę.

Postępowanie związane ze zgłaszaniem i stwierdzaniem chorób zawodowych podlega takim samym regułom, które obowiązują przy chorobach zawodowych pracowników. Inaczej sprawa przedstawia się w przypadku procedury powypadkowej, która odbiega od rygorów formalnych, przyjętych dla wypadków pracowniczych.

Oceny okoliczności i przyczyn wypadków w szczególnych okolicznościach dokonuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który także wydaje decyzję w sprawie emerytalnych świadczeń powypadkowych. Zatem można stwierdzić, że to właśnie ZUS (co prawda w sposób pośredni) będzie decydował o uznaniu zdarzenia za wypadek w szczególnych okolicznościach. Aby jednak mogło dość do oceny okoliczności, to instytucja ta musi posiadać materiał do oceny wypadku.

Osoba, która ubiega się o świadczenie z tytułu wypadku w szczególnych okolicznościach, składa do ZUS-u wniosek do którego dołącza dokumentację wypadku. Ustawodawca nie wprowadził żadnych wymogów formalnych co do tej dokumentacji. Można przyjąć, że rodzaj tej dokumentacji będzie zróżnicowany, w zależności od podmiotu, który będzie ją sporządzał oraz okoliczności zdarzenia. Na przykład, jeżeli do wypadku dojdzie przy ściganiu lub ujęciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa, dokumentacje sporządzi policja, ewentualnie prokuratura, a z kolei przy wypadku związanym z wykonywaniem funkcji ławnika – sąd.

Osobom, które uległy opisywanym wypadkom bądź zachorowały na chorobę zawodową w związku z okolicznościami (wymienionymi powyżej) lub członkom ich rodzin przysługuje:

• renta z tytułu niezdolności do pracy,
• jednorazowe odszkodowanie,
• świadczenie opieki zdrowotnej, określone w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych w zakresie niezbędnym do leczenia następstw wypadku lub choroby zawodowej, pod warunkiem, że osoby te nie są objęte ubezpieczeniem zdrowotnym,
• zasiłek pogrzebowy (o ile nie przysługuje na postawie innych przepisów) z tytułu śmierci osoby zmarłej wskutek wypadku albo osoby pobierającej rentę z tytułu wypadku lub członka jego rodziny,
• renta rodzinna dla członków rodziny osoby zmarłej na skutek wypadku lub choroby zawodowej,
• jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny z tytułu śmierci poszkodowanego w wypadku lub wskutek choroby zawodowej.  

Zasady ustalania świadczeń, ich wysokości, orzekanie o niezdolności do pracy lub związku śmierci z wypadkiem przy pracy są tożsame z obowiązującymi zasadami przy świadczeniach z ustawy wypadkowej.

Wyjątek stanowi jednorazowe odszkodowanie, które jest należne osobie poszkodowanej w wypadku lub na skutek choroby zawodowej. Warunkiem uzyskania tego świadczenia oprócz doznania stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, jest uznanie tej osoby za całkowicie niezdolną do pracy.

Posiłkując się ustawą wypadkową przyjęto także możliwość pozbawienia prawa do świadczeń osobie, która będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających, przyczyniła się w znacznym stopniu do spowodowanie wypadku. Brak prawa do świadczeń dotyczy również osób poszkodowanych w wypadku, który spowodowany był z ich winy lub na skutek rażącego niedbalstwa.

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r.- Kodeks pracy (Dz. U. z 2018 r. poz. 108, z późn. zm.),
2. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. z 2013 r. poz. 737),
3. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2017 r. poz. 1773 z późn, zm.).