Zarządzanie ryzykiem związanym z nanomateriałami w miejscu pracy

Nanomateriały to niewidoczne dla ludzkiego oka cząstki towarzyszące nam w codziennym życiu. Powstają na różne sposoby – naturalnie, czasem wytwarza się je specjalnie, a czasem są efektem ubocznym działań człowieka. Czy są niebezpieczne dla zdrowia?

Czym są nanomateriały?

Jak czytamy w Zaleceniu Komisji z dnia 18 października 2011 r. dotyczącego definicji nanomateriału:

Nanomateriał oznacza naturalny, powstały przypadkowo lub wytworzony materiał zawierający cząstki w stanie swobodnym lub w formie agregatu (cząstki zawierającej silnie powiązane lub stopione cząstki) bądź aglomeratu (zbioru słabo powiązanych cząstek lub agregatów, w którym ostateczna wielkość powierzchni zewnętrznej jest zbliżona do sumy powierzchni poszczególnych składników), w którym co najmniej 50% lub więcej cząstek w liczbowym rozkładzie wielkości cząstek ma jeden lub więcej wymiarów w zakresie 1 nm – 100 nm. W określonych przypadkach, uzasadnionych względami ochrony środowiska, zdrowia, bezpieczeństwa lub konkurencyjności, zamiast wartości progowej liczbowego rozkładu wielkości cząstek wynoszącej 50 % można przyjąć wartość z zakresu 1–50 %.

Nanomateriały ze względu na ich wielkość można porównać z molekułami czy atomami. Są nawet do 10 000 razy mniejsze od średnicy ludzkiego włosa.  W porównaniu do tych samych materiałów w większej skali różnią się własnościami chemicznymi i fizycznymi takimi jak m.in powierzchnia i kształt.

Dzięki tym różnicom nanomateriały wykorzystywane są m.in. w branżach związanych z inżynierią, farmacją, technologią informacyjno-komunikacyjną, czy medycyną.

Medycyna interesuje się nanomateriałami m.in. ze względu na możliwość stosowania ich jako bezpośredniego nośnika dostarczającego lek do docelowego narządu. Co może zrewolucjonizować leczenie wielu chorób.

Występowanie nanomateriałów

Te substancje występują w naturze (mi.in w emisjach z wulkanów), powstają też jako produkty uboczne działalność człowieka (np. w dymie tytoniowym lub spalinach z pojazdów z silnikiem Diesla), a także jako celowo wytwarzane.  Cały czas powstają nowe generacje nanomateriałów. a niektóre z nich stosuje się od dziesiątek lat.

Przykłady nanomateriałów:

• nanorurki węglowe – stosowane m.in. do wzmacniania różnych rodzajów materiałów, na przykład w branży budowlanej i elektronicznej, używane są także w ekranach komputerowych opartych na technologii OLED,
• nanoditlenek tytanu – stosowany jest jako pochłaniacz promieniowania UV, m.in. w kosmetykach i farbach;
• grafen – niezwykle wytrzymała i cienka monoatomowa warstwa węgla o bardzo dobrej przewodności najczęściej stosowany jest w elektronice,
• nanosrebro – stosowane jako materiał antyseptyczny w różnych produktach (np. farby i powłoki, odzież i artykuły gospodarstwa domowego) stosowane jest również m.in. w medycynie, branży żywnościowej i produktach kosmetycznych.

Wpływ na zdrowie

Nie wszystkie nanomateriały wykazują działania toksyczne, ich wpływ na zdrowie zależny jest od ich składu. Najpoważniejsze schorzenia wywołane wpływem nanomateriałów na organizm zostały zaobserwowane w płucach (nowotwory, stany zapalne, uszkodzenie tkanek, zwłóknienie płuc), w dalszej kolejności zmiany zaobserwowano w wątrobie, nerkach, sercu, mózgu, układzie kostnym, tkankach miękkich, narządach rozrodczych, śledzionie, a także w tkankach płodów. Wpływ niektórych nanomateriałów na organizm porównywalny jest do wpływu azbestu. Ze względu na swoją wielkość nanomateriały mogą dostać się do organizmu w sposób niemożliwy dla większych cząstek.

Niektóre nanomateriały są bardziej toksyczne niż większe cząstki tych samych substancji. Mimo przeprowadzonych badań ciągle istnieje potrzeba lepszego zrozumienia, kiedy i dlaczego nanomateriały wpływają na zdrowie.  

Zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa wynika również z wybuchowych właściwości nanomateriałów. Tak niewielkie pyły mają tendencję do gwałtowniejszych wybuchów. Ich podatność na zapłon rośnie z tym im mniejsze są cząstki materiału.

Zarządzanie ryzykiem w miejscu pracy

Jeżeli w miejscu pracy wykorzystywane są nanomateriały pracodawca ma obowiązek przeprowadzić związaną z nimi ocenę ryzyka oraz zarządzać tym ryzykiem.

W przypadku, kiedy nie można zrezygnować ze stosowania nanomateriałów lub zastąpienia ich mniej niebezpiecznymi materiałami należy zminimalizować narażenie pracowników za pomocą środków zapobiegawczych i przestrzegając porządku kontroli.

Mimo tego, iż ciągle jest dużo niewiadomych dotyczących wpływu nanomateriałów na bezpieczeństwo i zdrowie, stosowanie ich wywołuje poważne obawy. Z tego powodu zarówno pracodawca oraz pracownicy muszą dobierając środki zapobiegawcze stosować się do zasad zarządzania ryzykiem.

Przeprowadzeniu oceny ryzyka powinna towarzyszyć zasada ostrożności dotycząca tego, czy nanomateriał uznawany jest za stanowiący wysokie ryzyko oraz czy wysoki poziom narażenia na działanie nanomateriałów możliwy jest w miejscu pracy lub może wystąpić przypadkowo.

Wysokie poziomy narażenia i najbardziej niebezpieczne nanomateriały tworzą bardzo duże ryzyko, w związku z czym niezbędne jest działanie obniżające je.

Ocena ryzyka dot. wytworzonych nanomateriałów powinna zawierać:

• • inwentaryzację przechowywanych i wykorzystywanych nanomateriałów w miejscu pracy;
  • informację dot. ryzyka zdrowotnego;
  • ocenę narażenia drogą inhalacyjną, dermalną (skórną) oraz przez spożycie;
  • decyzje dot. aktywności dążących do ograniczenia narażenia wraz z planem działania;
  • rozważenia zagrożeń szczególnie narażonych pracowników (tj. pracownicy młodociani, pracownice ciężarne lub karmiące), ustalenie czy niezbędne są działania w celu ich ochrony,
  • cykliczną, systematyczną weryfikację oceny ryzyka,
  • analiza podjętych działań (i w razie konieczności planu działań).

Narażenie na nanomateriały

Najczęściej narażonymi pracownikami na styczność z nanomateriałami nie są tylko osoby pracujące przy produkcji, gdzie te materiały są wykorzystywane, ale również pracownicy na różnych etapach łańcucha dostaw – nawet nie mając świadomości, że są na nie narażeni. Przez co praktycznie niemożliwe jest stosowanie dostatecznych środków zapobiegających narażeniu. 

Kontakt człowieka z nanomateriałem może wystąpić w różnych zakładach pracy, w których się ich używa. Mogą one stykać się ze skórą (np. w pracy w opiece zdrowotnej, przy robotach budowlanych, w laboratoriach lub przy pracach konserwacyjnych) lub występować w powietrzu i być wdychane.

Podstawa prawna:

1. Zalecenie Komisji z dnia 18 października 2011 r. dotyczące definicji nanomateriału (2011/696/UE)

Źródło pomocnicze:

2. https://ec.europa.eu/
3. https://osha.europa.eu/
4. Broszura Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy – Wytworzone nanomateriały w miejscu pracy, 2019 r.