Badania profilaktyczne nauczycieli systemu oświaty

Ustawowym obowiązkiem każdego pracodawcy w Polsce jest profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników – dotyczy to także szkół i innych placówek systemu oświaty.

Podstawowym instrumentem prawnym ochrony zdrowia pracowników są tzw. badania profilaktyczne. Ich celem jest ochrona najważniejszych dóbr człowieka: zdrowia i życia. Badania profilaktyczne służą z jednej strony ochronie pracownika, a z drugiej strony zabezpieczają interes pracodawcy. Dzięki tym badaniom możliwe jest bowiem wychwycenie tych kandydatów na pracowników i pracowników, których stan zdrowia nie pozwala na dopuszczenie ich do pracy lub wymaga odsunięcia od pracy dotychczas przez nich wykonywanej.

Akty prawne dotyczące badań

Nauczyciele podlegają obowiązkowi badań profilaktycznych tak samo jak inni pracownicy, jednakże przepisy branżowe przewidują pewne odrębności (m.in. w zakresie dodatkowej możliwości wysyłania nauczyciela na badania kontrolne). Nauczyciele jako jedna z nielicznych grup zawodowych mają własną pragmatykę służbową, tj. ustawę z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (t.j.: DzU z 2018, poz. 967).

Ustawie podlegają przede wszystkim nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:

• publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j.: DzU z 2018 r., poz. 996),
• zakładach poprawczych oraz schroniskach dla nieletnich działających na podstawie ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j.: DzU z 2018 r., poz. 969),
• publicznych kolegiach pracowników służb społecznych.

Stosunek pracy powyższych osób uregulowany jest w Karcie Nauczyciela (KN). Jednakże w sprawach nieuregulowanych przez KN ma zastosowanie kodeks pracy.

Problematykę badań profilaktycznych nauczycieli regulują obecnie przede wszystkim:

• ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j.: DzU z 2018 r., poz. 917, ze zm.),
• ustawa z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (t.j.: DzU z 2018, poz. 1155, ze zm.),
• rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (t.j.: DzU z 2016 r., poz. 2067).

Do kwestii badań profilaktycznych nauczycieli odnosi się także bezpośrednio Karta Nauczyciela. Jej regulacje dotyczą badań profilaktycznych przede wszystkim w aspekcie rozwiązania stosunku pracy i możliwości wysyłania na badania kontrolne.

Rodzaje i zakres badań profilaktycznych

Zgodnie z kodeksem pracy każdy pracodawca, w tym także szkoła, ma umożliwić swoim pracownikom wykonanie obowiązku poddania się badaniom profilaktycznym i pokryć koszty tego badania, a pracownik, także nauczyciel, jest zobowiązany poddać się badaniu i zastosować do wskazań lekarskich.

Wspólną cechą badań profilaktycznych jest ich cel – ustalenie zdolności zdrowotnej pracownika do wykonywania określonej pracy u danego pracodawcy. Artykuł 229 k.p. stanowi podstawową, ogólną regulację prawa polskiego w zakresie badań profilaktycznych pracowników. Określono w nim rodzaje badań profilaktycznych, którym podlega pracownik, sytuacje, w których są one wymagane, a także generalne zasady ich udzielania w aspekcie czasu ich wykonywania i finansowania. Zgodnie z art. 229 kodeksu pracy pracodawca ma zapewnić generalnie trzy rodzaje badań profilaktycznych pracowników (kandydatów na pracowników): badania wstępne, badania okresowe oraz badania kontrolne. Badania wstępne dotyczą przede wszystkim kandydatów na pracowników (osób nowo przyjmowanych do pracy). Zgodnie z kodeksem pracy podlegają im:

– osoby przyjmowane do pracy,

– pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Od zasady obligatoryjnego podlegania badaniom wstępnym przez osoby przyjmowane do pracy istnieją określone prawem wyjątki. Po nowelizacji art. 229 k.p. (obowiązującej od 1 kwietnia 2015 r.)
wstępnym badaniom lekarskim nie podlegają osoby:

– przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą,

– przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli przedstawią pracodawcy aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Na pracodawcy ciąży obowiązek porównania warunków pracy i ich oceny przed podjęciem decyzji o skorzystaniu ze zwolnienia z obowiązku kierowania pracownika na badania wstępne. Jeżeli pracodawca ma wątpliwości co do równoważności warunków pracy, to jego obowiązkiem jest wysłanie pracownika na wstępne badania lekarskie.

Badaniom okresowym podlegają obowiązkowo wszyscy pracownicy niezależnie od rodzaju i miejsca wykonywanej pracy. Celem badań okresowych jest stwierdzenie braku przeciwskazań do dalszej pracy na dotychczasowym stanowisku pracy. Badania okresowe powinny być wykonywane w różnych przedziałach czasu, określonych w zależności od konkretnych narażeń występujących w środowisku pracy oraz od dokonanej oceny stanu zdrowia pracownika (zazwyczaj co 2–3 lub co 5 lat). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników zawiera wskazówki metodyczne dla lekarzy dotyczące częstotliwości badań i ich zakresu. Praca na stanowisku nauczyciela jest pracą wymagającą stałego i długotrwałego wysiłku głosowego. Rozporządzenie zaleca, aby badania wstępne i okresowe nauczycieli obejmowały badania ogólne i badania laryngologiczne, a w zależności od wskazań laryngologa także badania foniatryczne (załącznik nr 1 do rozporządzenia). Sugerowany okres powyższych badań (tj. przeprowadzanie ich co 5 lat) wskazany w rozporządzeniu ma jedynie charakter instrukcyjny (mogą być częstsze i w praktyce bywają one przeprowadzane co 2–3 lata). Zakres obowiązkowych badań nauczycieli nie obejmuje badania okulistycznego, jednakże badanie to jest wymagane, jeśli nauczyciel pracuje na stanowisku wyposażonym w monitor ekranowy co najmniej 4 godziny na dobę. Przykładowo może dotyczyć to nauczycieli informatyki.

Badania kontrolne są szczególnym rodzajem badań profilaktycznych, które powinny być wykonane w odniesieniu do tych pracowników, w stosunku do których orzeczono czasową niezdolność do pracy z powodu choroby na czas co najmniej 30 dni. Badaniom kontrolnym podlegają tylko ci pracownicy, którzy zgłaszają się do pracy po okresie niezdolności do pracy wskutek choroby, który był dłuższy niż 30 dni. Chodzi w tym przypadku jedynie o niezdolność do pracy spowodowaną chorobą, a nie na przykład koniecznością sprawowania opieki nad chorym dzieckiem. Celem takich badań jest ustalenie (a właściwie – potwierdzenie) zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku.

Jak wcześniej napisano, zakres i częstotliwość badań profilaktycznych określają wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników, stanowiące załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z 1996 r. Lekarz przeprowadzający badanie profilaktyczne może poszerzyć jego zakres o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe, a także wyznaczyć krótszy termin następnego badania niż to określono we wskazówkach metodycznych, jeżeli stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe stanowią część badania profilaktycznego.

Zgodnie z art. 9 ust. 1 p. 3 KN, stanowisko nauczyciela może zajmować tylko osoba, która spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu. Nauczyciele podlegają badaniom profilaktycznym: wstępnym, okresowym i kontrolnym, wymienionym w art. 229 k.p. pracy na tych samych zasadach co ogół pracowników.

Oprócz badań okresowych, wykonywanych w terminach zaleconych przez lekarza wykonującego badania profilaktyczne, przepisy niekiedy nakładają na dyrektora szkoły obowiązek skierowania nauczyciela w trakcie zatrudnienia na badania kontrolne. Dotyczy to także niektórych przypadków powrotu po dłuższych nieobecnościach w pracy, w szczególności po urlopie dla poratowania zdrowia. Zgodnie z art. 73 ust. 6 KN, w przypadku udzielenia urlopu dla poratowania zdrowia w wymiarze dłuższym niż 30 dni, nauczyciel podlega kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Dyrektor nie może z własnej inicjatywy zrezygnować z wystawienia i doręczenia skierowania na badanie kontrolne nauczycielowi, którego urlop zdrowotny dobiega końca.

Skierowanie na badania i orzeczenie

Badania profilaktyczne nauczyciela, tak jak każdego innego pracownika, muszą być przeprowadzone w tzw. podstawowej jednostce medycyny pracy. Zgodnie z ustawą z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy badania wstępne, okresowe i kontrolne pracowników oraz inne świadczenia zdrowotne są wykonywane na podstawie pisemnej umowy zawartej przez podmiot zobowiązany do ich zapewnienia z podstawową jednostką służby medycyny pracy. Każda szkoła, jako pracodawca, powinna podpisać taką umowę z jednostką uprawnioną (np. przychodnią medycyny pracy) – na wykonywanie badań zatrudnionych w niej nauczycieli.

Wstępne, okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę. Badania profilaktyczne nauczycieli są przeprowadzane na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę – dyrektora szkoły (por. wyrok Sądu Najwyższego z 21 czerwca 2005 r., II PK 319/04, OSNP 2006, nr 3–4, poz. 49). Skierowanie jest wydawane w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje osoba kierowana na badania. Wzór skierowania na badania lekarskie zawarty jest w załączniku nr 3a do przywołanego wyżej rozporządzenia Ministra Zdrowia. W skierowaniu na badania profilaktyczne muszą znaleźć się wszystkie informacje wynikające ze wzoru urzędowego. W skierowaniu pracownika na badania lekarskie podstawowe znaczenie ma określenie czynników zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika (charakterystyka stanowiska pracy), a nie nazwa stanowiska pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 9 marca 2011r., II PK 225/10).

Wystawienie przez pracodawcę skierowania na profilaktyczne badania lekarskie rodzi po stronie nauczyciela obowiązek poddania się tym badaniom. Zgodnie z art. 211 p. 5 k.p. pracownik jest zobowiązany poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich. Nauczyciel może iść na badania profilaktyczne tylko do tej jednostki medycyny pracy, z którą szkoła ma podpisaną umowę. Obowiązek poddania się badaniom lekarskim, o którym mowa w art. 211 p. 5 k.p., zawiera przy tym nie tylko obowiązek stawienia się na badania i uzyskania zaświadczenia lekarskiego, ale również współdziałania podczas badania i informowania o istotnych kwestiach dotyczących jego zdrowia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 17 maja 2017 r., II PK 94/16, LEX nr 2350664). Dlatego nauczyciel powinien informować lekarza przeprowadzającego badanie o swoich poważniejszych problemach zdrowotnych, w tym o pobytach w szpitalu, a także przedstawiać posiadaną dokumentację medyczną w przedmiotowym zakresie (szczególnie w zakresie leczenia u laryngologa, foniatry).

Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy. Jednakże nie oznacza to dla nauczyciela całego dnia wolnego od pracy. Dopiero wtedy, gdy nie jest możliwe wykonanie badań w godzinach pracy, np. ze względu na harmonogram czasu pracy, pracownik ma obowiązek wykonać je poza godzinami pracy. Jak wskazuje orzecznictwo (np. wyrok Sądu Najwyższego z 10 maja 2000 r., I PKN 642/99), polecenie wykonywania badań lekarskich jest poleceniem służbowym dotyczącym pracy i jako takie powinno być zrealizowane w godzinach pracy.

Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami nauczyciel zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługuje mu pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych. Do czasu przeprowadzenia badania należy doliczyć też czas dojazdu na badanie. Pracownikowi, mimo nieobecności w pracy, należy się wynagrodzenie takie jakby świadczył pracę.

Badania profilaktyczne kończą się orzeczeniem lekarskim stwierdzającym:

• brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku albo
• istnienie przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku

– w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie.

Podstawę orzeczenia stanowią wyniki przeprowadzonego badania lekarskiego oraz ocena zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika, występujących na stanowisku pracy. Oceny zagrożeń dokonuje lekarz na podstawie przekazanej przez pracodawcę informacji o występowaniu czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych, w tym również o aktualnych wynikach badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących na stanowiskach pracy.

Od orzeczenia lekarskiego przysługuje odwołanie wnoszone na piśmie. Odwołanie przysługuje osobie badanej (nauczycielowi) oraz pracodawcy (dyrektorowi szkoły), który wydał skierowanie na badania lekarskie. Odwołanie wraz z jego uzasadnieniem wnosi się w terminie 7 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego, za pośrednictwem lekarza, który je wydał, do jednego z podmiotów odwoławczych, którym przede wszystkim jest w przypadku nauczycieli wojewódzki ośrodek medycyny pracy (WOMP) właściwy ze względu na miejsce świadczenia pracy lub siedzibę jednostki organizacyjnej, w której jest zatrudniony pracownik. Badania w trybie odwołania przeprowadza w terminie 14 dni od dnia otrzymania odwołania właściwy podmiot (przede wszystkim WOMP). Orzeczenie lekarskie wydane w trybie odwołania jest ostateczne!

Zgodnie z art. 229 § 4 k.p. pracodawca (także dyrektor szkoły) nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. W wyroku z 18 grudnia 2002 r. Sąd Najwyższy orzekł, że aktualnym orzeczeniem lekarskim w rozumieniu art. 229 § 4 k.p. jest orzeczenie stwierdzające stan zdrowia pracownika w dacie, w której ma być dopuszczony do pracy. Zachowuje ono aktualność w okresie w nim wymienionym, jednak staje się nieaktualne w przypadku wystąpienia w tym okresie zdarzeń, które mogą wskazywać na zmianę stanu zdrowia pracownika (I PK 44/2002).

Jak słusznie stwierdził Wojewódzki Sąd Administracyjny w Szczecinie w wyroku z 12 sierpnia 2010 r. (II SA/Sz 542/10, LEX nr 754818), wymóg posiadania aktualnych badań lekarskich przez pracownika obciąża pracodawcę (czyli dyrektora szkoły), który zgodnie z art. 229 § 4 k.p. nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Pracodawca jest bowiem odpowiedzialny za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, zaś w przypadku nieprzestrzegania przepisów lub zasad bhp, to pracodawca, a nie pracownik podlega karze (art. 283 § 1 k.p.).

Badania profilaktyczne a rozwiązanie stosunku pracy z nauczycielem

Nauczyciele to grupa zawodowa, której zatrudnienie ma charakter pracowniczy, a jego podstawą jest stosunek pracy. Zgodnie z art. 10 Karty Nauczyciela stosunek pracy z nauczycielem nawiązuje się w szkole, a w przypadku powołania zespołu szkół jako odrębnej jednostki organizacyjnej – w zespole szkół na podstawie umowy o pracę lub mianowania. Z osobą posiadającą wymagane kwalifikacje i rozpoczynającą pracę w szkole stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony na dwa lata szkolne (od 1 września 2018 r. nastąpiło ustawowe wydłużenie stażu do 2 lat szkolnych, wcześniej ten staż trwał przez jeden rok szkolny) w celu odbycia stażu wymaganego do uzyskania awansu na stopień nauczyciela kontraktowego. Stosunek pracy z nauczycielem kontraktowym nawiązuje się na podstawie umowy o pracę zawieranej na czas nieokreślony. Natomiast stosunek pracy z nauczycielem mianowanym i z nauczycielem dyplomowanym nawiązuje się na podstawie mianowania.

Karta Nauczyciela przewiduje specyficzne regulacje ustawowe dotyczące badań profilaktycznych w aspekcie rozwiązania stosunku pracy nauczyciela oraz kompetencji dyrektora szkoły. Generalnie stosunek pracy nauczyciela zawarty na podstawie mianowania ma stosunkowo trwały charakter, a jego rozwiązanie możliwe jest tylko w przypadkach ściśle określonych w KN. Zgodnie z art. 23 KN stosunek pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania ulega rozwiązaniu m.in. w razie orzeczenia przez lekarza przeprowadzającego badanie okresowe lub kontrolne o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy. Ponadto rozwiązanie stosunku pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania może nastąpić również w razie nieusprawiedliwionego niezgłoszenia się nauczyciela na badanie okresowe lub kontrolne, z końcem miesiąca, w którym dyrektor otrzymał o tym informację. W świetle wyroku Sądu Najwyższego z 14 marca 2008 r. nieusprawiedliwione niestawiennictwo oznacza takie zaniechanie podporządkowania się skierowaniu na badania, które nie ma usprawiedliwienia w okolicznościach niezawinionych przez nauczyciela (I PK 241/2007, Lexis.pl nr 2091494).

Stosunek pracy nauczyciela może ulec rozwiązaniu dopiero, gdy orzeczenie lekarskie stanie się ostateczne, czyli gdy zostało wydane na skutek odwołania dyrektora albo nauczyciela, albo nauczyciel nie odwołał się od orzeczenia stwierdzającego niezdolność do pracy. Rozwiązanie stosunku pracy następuje z końcem miesiąca, w którym dyrektor szkoły otrzymał takie orzeczenie, na podstawie oświadczenia woli dyrektora doręczonego nauczycielowi w formie pisemnej.

Na podstawie art. 23 ust. 5 KN dyrektor szkoły może skierować nauczyciela mianowanego na badanie okresowe lub kontrolne z własnej inicjatywy w dowolnym momencie. Dyrektor szkoły może skierować nauczyciela zatrudnionego na podstawie mianowania oraz nauczyciela zatrudnionego na podstawie umowy o pracę, bez względu na stopień awansu zawodowego, na badanie okresowe lub kontrolne z własnej inicjatywy (na podstawie własnych obserwacji, informacji o zachowaniu i stanie zdrowia uzyskanych w inny sposób) w każdym czasie, nawet jeśli nauczyciel posiada aktualne orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pracy na określonym stanowisku. Z uprawnienia dyrektor może skorzystać, gdy nauczyciel wraca po chorobie krótszej niż 30 dni, a w jego ocenie nauczyciel nie odzyskał sił i zdrowia.

Dyrektor nie powinien jednak wydawać nauczycielowi skierowania na badania profilaktyczne bez uzasadnienia lub nadmiernie często. Korzystanie z tego prawa nie powinno zmierzać do szykanowania ani zastraszania nauczyciela. W wyroku z 16 października 1990 r. (III PRN 48/90) Sąd Najwyższy orzekł, że dyrektor nie ma całkowitej swobody w zakresie kierowania nauczyciela na badania okresowe lub kontrolne, a w szczególności nie może używać tej instytucji do zwalniania „niewygodnych” nauczycieli. Natomiast w uzasadnieniu wyroku z 26 stycznia 2005 r. (II PK 179/04, OSNP 2005, nr 19, poz. 304) Sąd Najwyższy stwierdził, że czynienie użytku z tej kompetencji przez organ administracji szkolnej jest możliwe, gdy istnieje uzasadniona podstawa przekonania, że nauczyciel jest trwale niezdolny do pracy na zajmowanym stanowisku. Oznacza to, że skierowanie na badania profilaktyczne musi znajdować uzasadnienie w przesłankach związanych ze stanem zdrowia nauczyciela. Dyrektor powinien potrafić wykazać celowość wykonania tych badań w razie ewentualnego sporu sądowego dotyczącego np. odwołania od rozwiązania stosunku pracy czy roszczeń dochodzonych przez nauczyciela w związku ze stosowaniem mobbingu.

Nie można uznać za nieusprawiedliwione niestawienia się na badania wówczas, gdy nauczyciel wprawdzie nie przedstawia żadnego usprawiedliwienia, ale z okoliczności sprawy wynika, że nie ponosi winy za zaniechanie respektowania polecenia poddania się badaniom, np. z powodu choroby lub zdarzeń losowych.

Reasumując, niezdolność do wykonywania pracy na stanowisku nauczyciela stanowi podstawę rozwiązania stosunku pracy, jeżeli jest potwierdzona orzeczeniem wydanym przez lekarza przeprowadzającego badanie okresowe lub kontrolne. Jeżeli dyrektor miał obowiązek skierowania nauczyciela na badanie okresowe lub kontrolne, a nauczyciel bez usprawiedliwienia nie stawia się na badanie.