Metody nauczania dorosłych cz. 2

Metoda (methodos — z greckiego droga, sposób postępowania) nauczania to systematyczny sposób pracy nauczyciela (wykładowcy) z uczniami (słuchaczami), zmierzający do tego, aby uczestnicy szkolenia zdobyli nowe wiadomości.

Dyskusja.

Dyskusja dydaktyczna to jedna z aktywizujących metod nauczania — uczenia się, której istota polega na zorganizowanej wymianie myśli i poglądów uczestników grupy na dany temat. Dyskusja to także sztuka wyrażania swojego zdania, argumentacji i trening szacunku dla przekonań innych.

Dyskusja bazuje na wcześniejszych metodach, ale dodatkowo wymaga merytorycznego i formalnego przygotowania do jej realizacji. Uczniowie powinni posiadać niezbędną wiedzę do prowadzenia dyskusji. Metoda ta pozwala wzbogacać znany już materiał o nowe elementy, porządkować go, wyciągać wnioski, jednocześnie uczy formułowania samodzielnych dłuższych wypowiedzi, prezentowania i obrony swoich poglądów.

Cele przyświecające dyskusjom:

• rozwiązanie problemu (uzupełnianie wiedzy słuchaczy),
• zgłębianie tematu (zestawienie różnych punktów widzenia i odmiennych poglądów),
• uzgodnienie stanowiska (wybór między racjami, opracowanie stanowiska kompromisowego),
• wybór jednego stanowiska (porównanie racji i propozycji, wybór wg opracowanych wcześniej — przez uczniów bądź przez nauczyciela – wykładowcę — kryteriów).

Dydaktyka uznała dyskusję za ważną aktywną metodę uczenia się (opanowania materiału nauczania).

Czy potrafimy dyskutować? Odpowiadając na to pytanie możemy stwierdzić, że nie umiemy – wystarczy popatrzeć na „gadające głowy” w telewizji, posłuchać obrad sejmu albo poobserwować dowolne zebranie. Zdecydowanie nie opanowaliśmy dobrze tej ważnej umiejętności.

„Kultura dyskusji polega przede wszystkim na tym, by umieć ustąpić, gdy jest się w błędzie i nie być nieznośnym, gdy ma się słuszność.” (Stefan Garczyński, „Sztuka rozmowy”).

Najważniejsze zasady prowadzenia dyskusji:

• przed rozpoczęciem dyskusji wyraźnie określamy obszar tematyczny lub problem; wszyscy wypowiadają się tylko na temat, zwięźle, bez powtarzania,
• uczestnicy uważnie słuchają się nawzajem, sprawdzają czy dobrze się zrozumieli (techniki aktywnego słuchania),
• uczestnicy mówią za siebie (używają języka JA) i biorą odpowiedzialność za treść swoich wypowiedzi,
• uzgadniają znaczenie terminów, których używają,
• stosują rekapitulacje (podsumowanie),
• zadają pytania otwarte, bez ukrytych założeń,
• nie przerywają, nie mówią jednocześnie, nie kończą zdań za innych,
• argumentują rzeczowo, mówią tylko to, co jest sprawdzone i dowiedzione,
• nie dyskutują o wartościach,
• nie atakują się nawzajem, nie obrażają się, nie ośmieszają, nie czynią aluzji,
• nie poddają się — można przecież pozostać przy różnicy zdań,
• każdy ma możliwość wypowiedzenia się,
• dyskusja kończy się w sposób konkretny: podsumowaniem, wnioskami, decyzją,
• uczestnicy przestrzegają innych ustalonych w danej grupie zasad organizacyjnych i merytorycznych.

Prowadzenie dyskusji jest trudne i wymaga od nauczyciela (wykładowcy) dużego do-świadczenia pedagogicznego i dużej wiedzy specjalistycznej. Wdrożenie uczestników do właściwego, kulturalnego i twórczego udziału w dyskusji (co w przypadku ludzi dorosłych bywa bardzo trudne, bowiem mają oni tendencję do kłótni — zamiast dyskusji) umożliwia wymianę wiedzy, uzupełnienie wiadomości w oparciu o wypowiedzi współuczestników.

Dyskusję można prowadzić w małych grupach — wówczas jednostka czuje się bezpieczniej niż w dużej grupie.

Aby ta metoda była skuteczna, nauczyciel (wykładowca) musi uświadomić słuchaczom jej cele, podkreślić konieczność jednoznacznego formułowania dyskutowanych problemów i pytań, powinien nauczyć precyzyjnego i merytorycznie uzasadnionego prezentowania własnych poglądów. Logika dyskusji musi być zrozumiana tak, aby słuchacze uznali występowanie różnych punktów widzenia uczestników dyskusji. Gdy nauczyciel pominie któryś z elementów dyskusji, traci ona swoje walory. Poruszane tematy powinny mieć swoją hierarchię.

W dyskusji często dużą rolę grają emocje i brak wpojonych, kulturalnych form wymiany poglądów. Wypacza to cel dyskusji. Pierwsze, nie wyzwalające zbyt dużych emocji dyskusje, służyć powinny właśnie wpojeniu słuchaczom zasad przebiegu dyskusji. Można także zastosować inny sposób. Dobrać można bardzo kontrowersyjny pierwszy temat i po zakończeniu dyskusji na tym przykładzie uświadomić uczniom konieczność przestrzegania pewnych form i zasad. Dobór tematu do dyskusji powinien odpowiadać doświadczeniu zawodowemu i posiadanemu zasobowi wiedzy specjalistycznej słuchaczy.

Rola nauczyciela jest tu bardzo ważna. Musi on ocenić zdolności całej grupy i zdecydować, czy skalę trudności dobrać do średniego poziomu, do najlepszych, czy do naj-słabszych. Jest to ciągły dylemat nauczycieli i nigdy nie będzie w pełni zadowalających rozwiązań. Średni poziom jest bowiem zbyt łatwy dla najlepszych, ale i tak zbyt trudny dla najsłabszych. W wyborze tematu do dyskusji pomocne będą wcześniej zebrane informacje o słuchaczach dotyczące ich wieku, wykształcenia i doświadczeń.

Słuchacze najchętniej dyskutują na tematy, które dotyczą ich życia zawodowego, problemów, które są im bliskie lub dotyczą ich samych. Właściwy dobór tematu do dyskusji zwiększa zainteresowanie i aktywność słuchaczy.

Prowadzący dyskusję:

• udziela głosu uczestnikom,
• kieruje przebiegiem dyskusji zgodnie z określonymi zasadami,
• pilnuje czasu przeznaczonego na poszczególne wypowiedzi,
• decyduje o rozpoczęciu, przerwach i zakończeniu dyskusji,
• angażuje wszystkich,
• przeprowadza głosowanie,
• przyjmuje uwagi i wnioski formalne,
• podsumowuje dyskusję.

Prowadzący dyskusję niekoniecznie podejmuje decyzję.

Dobrze poprowadzona dyskusja ma duże walory kształcące i wychowawcze, jednak musi ona być właściwie przygotowana.

Przygotowanie dyskusji polega na:

• ustaleniu celu i tematu dyskusji,
• zaznajomieniu z zagadnieniami szczególnie trudnymi do rozwiązania w praktyce, ujawnieniu na czym polegają owe trudności i w jaki sposób można dojść do ich roz-wiązania,
• przedstawieniu zagadnień i problemów nie posiadających jednoznacznego rozwiązania (jej wynikiem jest kilka wariantów rozwiązań i wybór optymalnego),
• opracowaniu roboczego scenariusza dyskusji (przewidywanie stanowisk w dyskusji).

Dyskusja może także dotyczyć szczególnie trudnych przypadków z praktyki zawodowej, wywołujących odmienne, często kontrowersyjne osądy różnych osób. W tym przypadku celem jej jest przygotowanie pracowników do działania w takich właśnie sytuacjach.

Jeżeli dyskusja ma doprowadzić do określonego rezultatu, to w jej przebiegu muszą uczestniczyć pewne możliwe do wcześniejszego określenia treści. Trzeba zatem opracować scenariusz, który należy traktować nie jako wzorzec w dyskusji lecz jako jej kierunek i jako narzędzie do jej ukierunkowania.

Dyskusja składa się zazwyczaj z trzech następujących elementów:

• Wprowadzenie do dyskusji (tzw. zagajenie) — przedstawienie celu, tematu dyskusji, sformułowanie problemów, dokładne wyjaśnienie definicji, przedstawienie stanowiska wyjściowego, stworzenie odpowiedniego klimatu do dyskusji, tak aby słuchacze swobodnie i bez skrępowania wypowiadali się. Należy również uwzględnić pewne reguły prowadzenia dyskusji — limity czasowe, sposoby zgłaszania się do dyskusji itp. Te reguły zależą przede wszystkim od wielkości grupy i od tego, czy uczestnicy się znają. Wprowadzeniem do dyskusji może być film lub opis sytuacji problemowej.

Sformułowane we wstępie problemy powinny wprowadzać uczestników w istotę prze-widzianych do omawiania zagadnień, a jednocześnie zainteresować i pobudzić do myślenia. Początkowa niechęć słuchaczy do dyskutowania może wynikać z onieśmielenia lub braku zrozumienia tematu. Należy wtedy zadać kilka pytań zachęcających do rozmowy.

• Dyskusja właściwa — sprowadza się do zespołowego rozwiązywania problemów. W pierwszym etapie dyskusji właściwej dyskutanci analizują problem, wymieniają poglądy, doświadczenia, nowe fakty, przykłady, warianty możliwych rozwiązań itp. W drugim etapie, pod kierunkiem prowadzącego następuje porządkowanie wypowie-dzianych treści, wyłonionych koncepcji, propozycji rozwiązań, formułowanie wstępnych wniosków.
• Podsumowanie dyskusji — polega na sformułowaniu wniosków końcowych i porównaniu ich z celami postawionymi na początku dyskusji.

W dydaktyce zaleca się stosowanie metody dyskusji wtedy, gdy słuchacze posiadają już pewien stopień dojrzałości, samodzielności oraz posiadają pewien stopień wiedzy ogólnej bądź specjalistycznej.

Burza mózgów.

Jedna z odmian dyskusji polegająca na umożliwieniu słuchaczom szybkiego zgromadzenia wielu możliwości rozwiązania problemu. Słuchacze zgłaszają śmiałe i niedorzeczne pomysły, rozwiązania nietypowe, ryzykowne i nierealne, w obojętnej formie. Liczy się ilość propozycji rozwiązania problemu.

Pomysły nie są oceniane ani komentowane, nie wolno również ich krytykować. Autor pomysłów nie bierze żadnej odpowiedzialności. Wszystkie zgłaszane pomysły są analizowane i wybierany jest jeden najbardziej trafny sposób rozwiązania problemu.

Opowiadanie.

Opowiadanie to żywe, obrazowe i emocjonalne przedstawienie zjawisk czy zdarzeń, zawierające przede wszystkim faktyczny materiał. Metoda ta polega na przekazywaniu osobom uczącym się wiadomości o rzeczach, zjawiskach, wydarzeniach lub procesach.

Opowiadanie stosowane jest na początku procesu kształcenia. Skuteczność opowiadania zależy od umiejętności dobrania materiału, umiejętności dobrania przekonywujących faktów. Efektywność zależy od tego, czy nauczyciel (wykładowca) posługuje się słownictwem zrozumiałym dla uczniów, czy posługuje się komunikatywnym i prostym językiem i czy przekazanie materiału jest odpowiednio powiązane z poruszanym tematem.

Opisy i objaśnienia.

Elementem opowiadania jest opis, którego przystępność ma decydujące znaczenie dla całego opowiadania. Są to metody zbliżone i dlatego podlegają tym samym regułom wynikającym z ograniczeń charakterystycznych dla wieku uczniów (słuchaczy).

Opis jest formą przekazu pozbawioną „dramaturgii” opowiadania. Polega na słownym przedstawieniu właściwości i części składowych narzędzi, przedmiotów itp. Opis należy w miarę możliwości łączyć z omawianym narzędziem. Ta metoda jest trudna, wymaga bardzo dobrej znajomości tematu, jasności, komunikatywnych sformułowań i siły przekonywania.

Opisy i objaśnienia mogą stanowić samodzielną metodę prowadzenia zajęć lub być częścią składową pogadanki czy wykładu.

Objaśnienie stanowi ścisłe, uporządkowane pod względem logicznym, przedstawienie przez nauczyciela (wykładowcę) skomplikowanych zagadnień (tematów), praw, reguł itp., połączone z obserwowaniem przez uczniów (słuchaczy) działania maszyn, przyrządów. Objaśnienie łączy się z ćwiczeniami, zajęciami w gabinecie ochrony pracy, z instruktażem na stanowisku roboczym. Objaśnienie służy zawsze uzasadnieniu podawanego materiału.

Cechą charakterystyczną objaśnienia jest dowodzenie (logiczne rozumowanie uzasadniające dane twierdzenie przez wnioskowanie, na podstawie twierdzeń już dowiedzionych). Objaśnienie stosuje się w tych przypadkach, gdzie niewystarczający jest pokaz lub opowiadanie.

 Praca z książką (np. instruktażem stanowiskowym).

Metoda ta oparta jest na słowie drukowanym. Jest to metoda o wielkim znaczeniu dydaktycznym i wychowawczym w samokształceniu się. Wymaga ona jednak specyficznych umiejętności korzystania z niej. Umiejętności te polegają na dokładnym czytaniu tekstu i jego zrozumieniu. Błędy w zaznajomieniu uczniów z techniką korzystania z tekstu czytanego mogą znacznie obniżyć skuteczność takiej nauki.

Przygotowanie uczniów do tej pracy polega na tym, aby nauczyć ich jak mają czytać.

Po jednorazowym przeczytaniu tekstu należy przeanalizować go w myśli, wyjaśnić nieznane wyrazy, pojęcia. Następnie jeszcze raz przeczytać dzieląc go na poszczególne fragmenty, wyodrębnić najważniejsze zagadnienia i spróbować odtworzyć treść własnymi słowami.

Praca z tekstem (instruktażem) wdraża do samokształcenia, pogłębia i poszerza wiedzę, rozwija zainteresowania oraz wpływa na kształtowanie właściwych postaw i poglądów. Do pracy z książką trzeba przyzwyczajać osobę uczącą się stopniowo już w czasie nauki w szkole podstawowej, gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej. Trzeba zacząć od tekstów łatwych, poprzez złożone, aż do naukowych. Dzięki odpowiedniemu przygotowaniu osób do uczenia się tą metodą, wykształcimy w nich ciągłą potrzebę pogłębiania wiedzy na różne interesujące je tematy. Osoby dobrze przygotowane do pracy z książką będą często czytały prasę codzienną, czasopisma związane z wykonywanym zawodem (np. techniczne), a także nieustannie pogłębiały swoją wiedzę z innych dostępnych źródeł.

Z doświadczenia pedagogicznego autorów wiemy, że osoby przekazujące wiedzę zbyt mało uwagi przykładają do tej metody nauczania. Powoduje to nieraz ogromne trudności u osób, które muszą tą metodą uzupełniać swoją wiedzę.

Istotnym warunkiem wpływającym na skuteczność nauczania metodą pracy z tekstem jest odpowiednia ilość czasu potrzeba do opanowania i zrozumienia określonego materiału. Osoby, które we wcześniejszym okresie rozwoju zbyt mało pracowały z tekstem, tego czasu potrzebują znacznie więcej od osób, które tę metodę często stosowały już w swojej edukacji. Do pierwszej grupy osób najczęściej można zaliczyć osoby z wykształceniem zawodowym i niższym, a do drugiej osoby z wykształceniem średnim i wyższym. Chociaż nie zawsze, gdyż jak wcześniej stwierdziliśmy, duże znaczenie ma wcześniejsze przy-gotowanie do tej formy kształcenia. Zbyt krótki czas przeznaczony na pracę z tekstem po-woduje, że uczeń nie skupia się na treściach, ale na zbyt szybko upływającym czasie. Przyswojone wiadomości są fragmentaryczne, niespójne i bardzo krótko pozostają w pamięci. Zbyt długi czas wywołuje znudzenie i oderwanie myśli od „meritum sprawy”, co również powoduje obniżenie efektywności uczenia się. Jak widzimy, osoba nadzorująca proces szkolenia powinna obserwować pracę i aktywność słuchaczy w poszczególnych ogniwach tego procesu, umiejętnie ingerować w ten proces, kierować nim tak, aby uzyskać jak najlepsze wyniki.

Część pierwsza artykułu