Ochrona przeciwpożarowa w gospodarce odpadami

Systematycznie wzrastająca liczba pożarów na składowiskach odpadów wymogła na krajowych ustawodawcach zdefiniowanie pojęć, klasyfikację oraz zwiększenie środków z zakresu ochrony ppoż. dla systemu gospodarowania odpadami

Człowiek od zawsze wytwarzał śmieci, jednak przez długi czas nie przywiązywał wagi do tego, co się z nimi dzieje. Dzisiaj czynności związane z troską o środowisko wydają się nam proste i naturalne. Podstawą nowoczesnej gospodarki odpadami jest wyodrębnienie różnych grup odpadów i skierowanie ich do odpowiednich zakładów zagospodarowania. Zabezpieczenia przeciwpożarowe tych zakładów oraz istniejących już wysypisk śmieci niejednokrotnie budzą sprzeciw przedsiębiorców, ale są konieczne, by uniknąć toksycznych i bardzo niebezpiecznych pożarów i by następne pokolenia boleśnie nie odczuwały skutków naszych wieloletnich zaniedbań.

W ostatnich latach Państwowa Straż Pożarna odnotowała zaskakująco dużo pożarów składowisk odpadów. Ustalenia strażaków i mediów wskazują, że część tych pożarów mogła mieć związek z nielegalnym obrotem i unieszkodliwianiem odpadów. Nowelizacja ustawy o odpadach oraz nowe rozporządzenie w sprawie ochrony ppoż. na wysypiskach wprowadzają dodatkowe wymogi dla wszystkich podmiotów, które chcą prowadzić działalność w sektorze przetwarzania i zbierania odpadów.

Podstawowe pojęcia związane z odpadami

Gospodarowanie odpadami to zbieranie, transport, przetwarzanie odpadów oraz nadzór nad tymi działaniami, jak również późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów. Przez odpad rozumiemy każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia się jest zobowiązany. Odpady komunalne to odpady powstające w gospodarstwach domowych. Odpady niebezpieczne to takie, w których składzie znajduje się co najmniej jedna substancja niebezpieczna. Wytwórcą odpadów jest ten, którego działalność lub bytowanie powoduje powstawanie odpadów oraz każdy kto przeprowadza wstępną obróbkę, mieszanie lub inne działania powodujące zmianę charakteru lub składu tych odpadów. Magazynowanie odpadów to ich czasowe przechowywanie, obejmujące wstępne magazynowanie przez wytwórcę, tymczasowe magazynowanie przez prowadzącego zbieranie oraz magazynowanie przez prowadzącego ich przetwarzanie. Unieszkodliwianie odpadów to proces niebędący odzyskiem. Głównymi metodami unieszkodliwiania są spalanie i składowanie. Spalanie odbywa się w instalacjach do tego przeznaczonych, określanych jako spalarnie odpadów, które wciąż budzą wiele sporów i kontrowersji. Spalanie może odbywać się w piecach obrotowych, w instalacjach do spalania w warstwach fluidalnych oraz w układach, gdzie obok procesu pirolizy zachodzi proces zgazowania produktów powstałych przy spalaniu. Odpady gromadzone są również na składowiskach – zwłaszcza te, które nie zostały wykorzystane lub unieszkodliwione w inny sposób. Składowisko odpadów to obiekt budowlany przeznaczony do składowania odpadów, czyli – zgodnie z wytycznymi zawartymi w prawie budowlanym – posiadający odpowiednie urządzenia i instalacje techniczne. Powinno spełnić szereg wymogów technicznych, m.in. w zakresie:

• zabezpieczenia wód podziemnych i powierzchniowych,
• systemów ujmowania i oczyszczania odcieków,
• ujmowania i zagospodarowywania biogazu,
• sprzętu technicznego, który formuje i zagęszcza odpady,
• monitoringu wpływu składowiska na środowisko.

Proces składowania odpadów jest procesem ich unieszkodliwiania, którego nie można prowadzić w dowolnym miejscu, a jedynie w przystosowanych obiektach budowlanych.

Główny nacisk w gospodarce odpadami został położony na ochronę środowiska oraz życia i zdrowia ludzi. W żaden sposób nie może ona powodować zagrożenia dla wody, powietrza, gleby, roślin lub zwierząt, wywoływać negatywnych skutków na terenach wiejskich lub w miejscach o szczególnym znaczeniu, w tym kulturowym lub przyrodniczym, i być uciążliwa, jeśli idzie o zapach. Szczególny nacisk położono na obowiązek planowania i projektowania, aby w pierwszej kolejności zapobiegać powstawaniu odpadów lub ograniczyć ich ilość. Odpady, które nie mogą być przetworzone w miejscu ich powstania przekazuje się – uwzględniając hierarchię sposobów postępowania z nimi i najlepszą dostępną technikę lub technologię – do przetworzenia. Nie wolno mieszać odpadów niebezpiecznych z innymi odpadami. Magazynowanie odpadów w miejscach do tego nieprzeznaczonych zagrożone jest wysokimi karami pieniężnymi.

Operat przeciwpożarowy

Dokument zawierający warunki ochrony przeciwpożarowej instalacji, obiektu lub jego części, bądź innego miejsca magazynowania odpadów to tzw. operat przeciwpożarowy. Jest to opinia osób legitymujących się specjalistyczną wiedzą z zakresu pożarnictwa i spełniających wymagania ściśle określone w ustawie. Sporządza go rzeczoznawca do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych, jeżeli organem właściwym dla wydania zezwolenia jest marszałek województwa albo osoba posiadająca tytuł zawodowy inżyniera pożarnictwa, gdy organem właściwym do wydania zezwolenia jest starosta. Operat muszą posiadać wszyscy ci, którzy chcą zbierać lub przetwarzać odpady.

Obecnie ze sporządzania operatów zwolnione są podmioty zbierające lub przetwarzające odpady „niepalne”. Nie ma jednak klarownej definicji tego rodzaju odpadów. Wnioskodawca może zostać wezwany np. do starostwa w celu podania podstawowego składu chemicznego i właściwości odpadów, jeśli organ ma uzasadnione wątpliwości w rozpoznaniu danej sprawy.

Operat musi być uzgodniony z komendantem Państwowej Straży Pożarnej, miejskim lub powiatowym. Jeśli postanowienie komendanta jest odmowne, to w terminie 7 dni można złożyć stosowne zażalenie do komendanta wojewódzkiego PSP. Wprowadzone w połowie lutego bieżącego roku zmiany w przepisach dotyczących składowania i przetwarzania odpadów dały podmiotom gospodarczym, które nie złożyły jeszcze do Państwowej Straży Pożarnej wniosku o uzgodnienie operatu przeciwpożarowego, czas na jego złożenie do 3 maja 2020 roku.

Operat odnosi się do zabezpieczeń budynków oraz miejsc magazynowania, przetwarzania, zbierania odpadów, a więc ich projektowanie, wykonanie, wyposażenie, uruchamianie, użytkowanie i zarządzanie powinno zakładać ograniczanie możliwości powstawania pożaru. Gdyby jednak pożar wystąpił, to wymogi stawiane przez rzeczoznawców przeciwpożarowych w operacie pozwolą na zachowanie nośności konstrukcji obiektu przez określony czas, ograniczą rozprzestrzenianie się pożaru, ognia i dymu, zapewnią możliwość ewakuacji pracownikom oraz bezpieczeństwo ekipom ratowniczym.

Przykładowe wytyczne operatu przeciwpożarowego

Ze strony bezpieczeństwa pożarowego istotne są wymagania techniczno-budowlane dotyczące klasy odporności pożarowej budynków, gęstości obciążenia ogniowego, klasy odporności ogniowej poszczególnych elementów i dopuszczalnej powierzchni stref pożarowych. Otwarte składowisko odpadów traktowane jest jako PM, czyli budynek produkcyjno-magazynowy, w którym ważnym punktem ochrony jest odległość pomiędzy obszarami składowania substancji palnych i niebezpiecznych pożarowo. Uregulowania prawne definiują, czym są odpady palne (w wyniku oddziaływania źródła zapłonu lub ciepła z zewnątrz lub w wyniku samonagrzewania ulegają w normalnych warunkach ich zbierania bądź przetwarzania zapłonowi, samozapłonowi lub samozapaleniu) i co wchodzi w ich skład (papier, tektura, tekstylia, odpady wielogabarytowe, tworzywa sztuczne, folia, opony, drewno i odpady drewnopochodne, paliwa alternatywne).

Zgodnie z rozporządzeniem MSWiA z 19 lutego 2020 r. miejsce przeznaczone do zbierania, magazynowania lub przetwarzania stałych odpadów palnych stanowi odrębną strefę pożarową, oddzieloną pasami wolnego terenu lub elementami oddzielenia przeciwpożarowego, zwaną „strefą pożarową z odpadami stałymi”.

Odpady muszą być magazynowane w oznaczonych sekcjach. Limity dopuszczalnej wysokości odpadów oraz ich ilości zależne są od miejsca ich magazynowania, temperatury zapłonu i rodzaju odpadu. Szerokość drogi pożarowej do budynków i strefy pożarowej z odpadami stałymi jest uzależniona od gęstości obciążenia ogniowego i powierzchni strefy lub występowania pomieszczenia zagrożonego wybuchem. Wyznaczenie drogi pożarowej do strefy z odpadami poza budynkiem lub miejscem magazynowania odpadów (więcej niż 25 m²) musi być uzgadniane z komendantem powiatowym Państwowej Straży Pożarnej. Zarządcy składowisk odpadów mają również obowiązek wyposażenia stref pożarowych w samoczynne urządzenia gaśnicze i gaśnice.

W operacie powinno znaleźć się jeszcze szereg informacji – m.in.: przebieg procesu technologicznego, miejsce i sposób magazynowania oraz oznakowania tego miejsca, roczna i maksymalna ilość odpadów (podana w tonach), określenie wymaganego i ponadnormatywnego sposobu zabezpieczenia miejsca magazynowania odpadów, graficzne przedstawienie obszaru, analiza magazynowanych odpadów w kontekście warunków, w jakich są magazynowane, informacje o powierzchni i ilości kondygnacji w budynku, kategoria zagrożenia ludzi (ZL), przewidywana gęstość obciążenia ogniowego, ocena zagrożenia wybuchem, klasa odporności pożarowej i ogniowej elementów budowlanych, warunki oraz strategia ewakuacji ludzi, informacje dotyczące zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożaru, sposoby zabezpieczania ewentualnych prac niebezpiecznych pod względem pożarowym.

Monitoring

Obecnie przepisy stanowią również o konieczności monitorowania miejsca magazynowania lub składowania odpadów przy użyciu rozwiązań technicznych, zapewniających zapis obrazu wraz z identyfikacją osób przez całą dobę.

Wizyjne monitorowanie odpadów obejmuje nie tylko całą powierzchnię składowiska lub magazynu, ale również drogi dojazdowe. Zapisany obraz ma być dostępny online dla wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska. W przypadku wyłączenia instalacji monitorującej na czas nie dłuższy niż 2 dni w ciągu roku dopuszcza się rejestrację obrazu w tzw. chmurze.

Ważnymi wymogami z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy na składowiskach są m.in.:

• przestrzeganie zasady zakazu palenia tytoniu (poza miejscami do tego wyznaczonymi),
• przestrzeganie zakazu wchodzenia do pomieszczeń zamkniętych lub zbiorników bez sprawdzenia, czy zachodzi możliwość pożaru lub wybuchu,
• sprawdzanie kwalifikacji osób wykonujących prace niebezpieczne pod względem pożarowym,
• eliminowanie z użytku maszyn i urządzeń mogących być źródłem zapłonu,
• prawidłowe zagęszczanie kwatery w okresach suszy za pomocą instalacji hydrantowej,
• utrzymywanie właściwej wilgotności masy odpadów za pomocą instalacji rozsączających.

Składowanie odpadów odbywa się również w budynkach z instalacją termiczną, tzw. spalarniach. Tutaj również obowiązują przepisy podziału na strefy pożarowe, których dodatkowym zadaniem jest minimalizacja uszkodzeń instalacji technologicznych. Klasy odporności ogniowej elementów oddzielenia przeciwpożarowego to co najmniej 2 godziny, a otwory w elementach tego oddzielenia muszą być zabezpieczone poprzez drzwi przeciwpożarowe (półtoragodzinna odporność ogniowa) oraz klapy odcinające lub ogniochronne zabezpieczenie przepustów. Okna w przegrodach przeciwpożarowych muszą być wyposażone w kurtyny zraszaczowe lub przeciwpożarowe, a urządzenia elektryczne zgodne z wytycznymi normy NFPA 850.

Podsumowanie

Wprowadzone przepisy i obostrzenia mają na celu podniesienie poziomu bezpieczeństwa pożarowego w gospodarce odpadami. Kluczowym dokumentem, który pozwoli otrzymać zezwolenie na składowanie i przetwarzanie odpadów jest operat przeciwpożarowy. Obecnie wciąż niewielu rzeczoznawców ma konieczną wiedzę, by właściwie interpretować wprowadzane zmiany w przepisach prawnych i takie operaty opracowywać. Doprecyzowania wymaga również kwestia wysypisk odpadów niebezpiecznych, które wykazują co najmniej jedną spośród właściwości niebezpiecznych, oznaczonych odpowiednimi symbolami od H1 do H15, np. H6 – toksyczne, H8 – żrące, o czym stanowią odrębne przepisy. Sektor gospodarki odpadami wciąż stanowi wyzwanie dla władz państwowych, zarówno w sferze prawnej, jak i w sferze bezpieczeństwa obywateli. 

Gospodarka odpadami, w tym ich przetwarzanie, to dość intratna sfera działalności biznesowej. Przy okazji pokusa do zarobienia szybkich pieniędzy. Mamy więc plagę pożarów składowisk śmieci.  Przetwarzanie odpadów i uzyskanie z tego tytułu legalnego dochodu wymaga spełnienia wielu warunków, w tym zainwestowania w specjalistyczne instalacje do przerobu danego rodzaju odpadów – czy to służące odzyskowi surowców (np. ołowiu z zużytych akumulatorów) czy też bezpiecznej dla środowiska utylizacji (np. spalenia w wysokich temperaturach części z nich nienadającej się do recyklingu). Konieczne jest również zapewnienie miejsca składowania pozostałości, których nie da się już dalej przetworzyć. A to wszystko powinno odbywać się w dość rygorystycznym reżimie dotyczącym ochrony środowiska. Nie dziwi więc, że w takich warunkach, dodatkowo przy niedoskonałości rozwiązań prawnych, u części przedsiębiorców pojawia się pokusa zarobienia szybkich pieniędzy. Proceder polega na przyjmowaniu za sowitą odpłatnością do <<recyklingu>> odpadów, szczególnie tych, których utylizacja jest trudna, a przez to kosztowna, bez zamiaru ich faktycznego przerobu. – tak pisał przed dwoma laty st. bryg. dr inż. Paweł Janik (dyrektor Biura Rozpoznawania Zagrożeń Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej) w artykule „Palący problem”, opublikowanym w „Przeglądzie Pożarniczym” w lipcu 2018 r.

Literatura

1. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie składowisk odpadów (DzU poz. 523).
2. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 19 lutego 2020 r. w sprawie wymagań w zakresie ochrony przeciwpożarowej, jakie mają spełniać obiekty budowlane lub ich części oraz inne miejsca przeznaczone do zbierania, magazynowania lub przetwarzania odpadów (DzU poz. 296).
3. Rozporządzenie Ministra Klimatu z 2 stycznia 2020 r. w sprawie katalogu odpadów (DzU poz. 10).
4. D. Nosal: Operat przeciwpożarowy w znowelizowanej ustawie, Plus Komunalny, nr 1/2019, s. 14–15.