Dodatkowe dni wolne pracowników prawosławnych

Zgodnie z danymi prezentowanymi w Małym Roczniku Statystycznym za 2022 r. wydanym przez Główny Urząd Statystyczny w Polsce mieszka nieco ponad pół miliona osób wyznania prawosławnego. Ich liczba w praktyce może być dużo większa ze względu na wojnę za naszą wschodnią granicą. Jednakże mało kto wie, że pracownicy wyznania prawosławnego mają prawo do dni wolnych m.in. ze względu na inny termin Świąt Bożego Narodzenia. Wynika to ze stosowania w kościele prawosławnym kalendarza juliańskiego w odróżnieniu od kalendarza gregoriańskiego wykorzystywanego w kościele katolickim. Jak ma się to do dodatkowych uprawnień osób wyznania prawosławnego?

Wolne bezpłatne…

Pracownicy wyznania prawosławnego mogą domagać się dni wolnych od pracy w niektórych dniach, które nie zawsze są wolne od pracy. Na podstawie art. 14 ust. 1 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego są to:

• 7 stycznia,
• 8 stycznia,
• 19 stycznia,
• 7 kwietnia,
• drugi dzień Wielkiej Nocy,
• 19 sierpnia,
• 28 sierpnia.

Zgodnie z art. 14 ust. 2 ww. ustawy z 4 lipca 1991 r. – takie dni oznaczają co prawda nieobecność w pracy usprawiedliwioną, lecz niepłatną.

…ale z obowiązkiem odpracowania

Warto podkreślić, że wniosek pracownika wyznania prawosławnego dotyczący udzielenia wolnego w tych dniach jest dla pracodawcy wiążący. Obowiązkiem pracownika jest natomiast odpracowanie dnia wolnego w terminie wyznaczonym przez pracodawcę bez prawa do dodatkowego wynagrodzenia (art. 42 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania).

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby pracodawca zadziałał na korzyść pracownika poprzez zapewnienie wynagrodzenia za czas nieświadczenia pracy w takim dniu, bez konieczności odpracowania takiej nieobecności w innym terminie. Nie jest to jednak obowiązek, lecz wyłącznie dobra wola pracodawcy.

Termin złożenia wniosku

Pracownik powinien zgłosić pracodawcy prośbę o udzielenie zwolnienia od pracy co najmniej 7 dni przed dniem zwolnienia. Pracodawca zawiadamia pracownika o warunkach odpracowania zwolnienia nie później niż 3 dni przed dniem zwolnienia od świadczenia pracy (§ 1 rozporządzenia Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej oraz Edukacji Narodowej z 11 marca 1999 r. w sprawie zwolnień od pracy lub nauki osób należących do kościołów i innych związków wyznaniowych w celu obchodzenia świąt religijnych niebędących dniami ustawowo wolnymi od pracy).

Co istotne, powszechnie obowiązujące przepisy prawa pracy nie wprowadzają wymogów formalnych takiego wniosku. Może więc być on złożony w dowolnej formie (np. pisemnie, elektronicznie, a nawet ustnie). Ostatecznie decydować będzie o tym pracodawca.

Przykład:

Pracownik miał zaplanowany dzień 19 stycznia 2023 r. (czwartek) jako roboczy. Przedstawił on jednak pracodawcy informację, że jest osobą wyznania prawosławnego. Pracownik jednocześnie złożył z 7-dniowym wyprzedzeniem wniosek o dzień wolny na 19 stycznia 2023 r. Pracodawca zmodyfikował harmonogram czasu pracy w taki sposób, że pracownik skorzysta z dnia wolnego w czwartek 19 stycznia 2023 r., ale w zamian musi pojawić się w pracy w dniu 28 stycznia 2023 r. (sobota), który pierwotnie planowany był jako wolny od pracy.

Długość okresu rozliczeniowego ma znaczenie

W jakim terminie można pracownikom zaplanować dzień pracy w zamian za wolne np. 19 stycznia 2023 r.? Otóż jest to uzależnione od długości okresu rozliczeniowego. Im jest on krótszy, tym mniejsze pole manewru ma pracodawca. Przy okresie jednomiesięcznym pracodawca musi to zrobić do końca stycznia. Trzymiesięczny okres rozliczeniowy (od 1 stycznia do 31 marca) pozwala na zaplanowanie dnia roboczego również w lutym i marcu. Okres czteromiesięczny (od 1 stycznia do 30 kwietnia) daje taką możliwość do końca kwietnia itd. Najważniejsze jest to, aby pracodawca zapewnił dzień wolny w ramach danego okresu rozliczeniowego. Taki dzień do odpracowania może więc przypadać nie tylko po, ale i przed dniem wolnym dla pracowników wyznania prawosławnego (np. wolne 19 stycznia 2023 r. zostanie odpracowane 14 stycznia 2023 r.).

Dodatkowa praca w grudniu, a wolne w styczniu?

Kolejna kwestia dotyczy tego, czy istnieje możliwość zamienienia terminów świąt dla pracowników wyznania prawosławnego. Chodzi o sytuację, w której takie osoby pojawiłyby się w pracy np. 26 grudnia 2022 r., a w zamian korzystałyby z wolnego 19 stycznia 2023 r. Odpowiedź będzie uzależniona od jednoczesnego spełnienia dwóch warunków:

– dopuszczalności pracy w święto (dozwolone sytuacje zostały wskazane w art. 151¹⁰ Kodeksu pracy) oraz

– terminu rozpoczęcia i zakończenia obowiązującego u pracodawcy okresu rozliczeniowego.

W praktyce jednak najczęściej nie będzie to możliwe, gdyż przeważnie koniec roku kalendarzowego oznacza zakończenie okresu rozliczeniowego. Dużo rzadziej spotykana opcja to okres rozliczeniowy trwający na przełomie roku kalendarzowego (np. 4-miesięczny od 1 grudnia do 31 marca). Tylko wtedy (oczywiście pod warunkiem dopuszczalności świadczenia pracy w święto) będzie można pozwolić sobie na tego typu rozwiązanie, gdyż będzie się to odbywać w ramach okresu rozliczeniowego. Nie ma wówczas mowy o planowaniu godzin nadliczbowych. Obowiązuje bowiem zasada przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy (art. 129 § 1 Kodeksu pracy).

Praca od poniedziałku do piątku

W 2023 r. dzień 7 stycznia przypada w sobotę, a 8 stycznia w niedzielę. Oznacza to, że w przypadku tych dwóch dni spora część pracodawców nie będzie miała żadnych dodatkowych obowiązków związanych z udzieleniem wolnego pracownikom wyznania prawosławnego. Często jest bowiem tak, że na podstawie obowiązujących w zakładzie pracy przepisów wewnątrzzakładowych (np. układ zbiorowy pracy lub regulamin pracy) pracownicy świadczą pracę wyłącznie od poniedziałku do piątku. W takiej sytuacji każda sobota jest traktowana jako dzień wolny od pracy wynikający z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Dodatkowo pracownicy mają wówczas do dyspozycji wolną każdą niedzielę. Konieczność zapewnienia pracownikom wyznania prawosławnego dnia wolnego od pracy w styczniu 2023 r. dotyczyłaby wówczas wyłącznie 19 stycznia (czwartek). Należy również pamiętać, że wydanie pracownikom wyznania prawosławnego polecenia pracy w zaplanowaną przez pracodawcę wolną sobotę 7 stycznia lub wolną niedzielę 8 stycznia byłoby niezgodne z prawem. Takie osoby miałyby wówczas prawo odmówić wykonania polecenia, a pracodawca nie mógłby wobec nich wyciągać jakichkolwiek konsekwencji służbowych.

Pracownicy, którzy świadczą pracę również w soboty, niedziele oraz święta

Warto rozważyć także sytuację, zgodnie z którą pracodawca planuje pracownikom wykonywanie przez nich obowiązków w soboty, niedziele lub święta. Każdy pracodawca, niezależnie od liczby osób zatrudnionych, czy też struktury własnościowej (pracodawca prywatny, urząd państwowy, jednostka samorządu terytorialnego) może uznać sobotę za zwykły (tzw. czarny) dzień pracy. Zgodnie z orzecznictwem sądowym (np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 30 marca 2006 r., II GSK 401/05) w obecnym stanie prawnym nie można uznać soboty za dzień wolny od pracy. Siłą rzeczy, pracownicy nie mają prawa do tzw. wolnych weekendów (rozumianych jako sobota i niedziela). W przypadku soboty wystarczy więc, aby w danym zakładzie pracy nie obowiązywały zapisy wewnętrzne ograniczające możliwość planowania pracy właśnie w taki dzień. Nic nie stoi wtedy na przeszkodzie, aby zaplanować pracę również w sobotę, przy respektowaniu zasady przeciętnie 40 godzin tygodniowo w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy (np. zaplanowana praca od wtorku do soboty, wolne dni to niedziela i poniedziałek).

Odnośnie do niedzieli lub święta decydujące znaczenie ma art. 151¹⁰ Kodeksu pracy, który wskazuje sytuacje, w jakich dopuszczalna jest praca w takie dni. Są to m.in. praca zmianowa, ruch ciągły, pilnowanie mienia lub ochrona osób, jednostki gospodarki komunalnej, podmioty lecznicze, branża gastronomiczna, hotelarstwo, turystyka czy oświata. Oznacza to, że pracodawca ma w takich przypadkach pełne prawo zaplanować pracę w niedziele lub święta, a pracownikom nie przysługuje jakakolwiek rekompensata z tego tytułu. Taka niedziela lub święto są traktowane jak zwykły (tzw. czarny) dzień roboczy. Oczywiście również i tutaj niezbędne jest zachowanie zasady przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy (np. zaplanowana praca od środy do niedzieli, dni wolne to poniedziałek i wtorek). Niezbędnym warunkiem dodatkowym jest konieczność zapewnienia wszystkim pracownikom niedzieli wolnej od pracy co najmniej raz na 4 tygodnie (art. 151¹² Kodeksu pracy).

Przykład:

Pracodawca zaplanował wszystkim pracownikom sobotę 7 stycznia 2023 r. oraz niedzielę 8 stycznia 2023 r.
jako dni pracujące. W zamian za to pracownicy korzystają z dni wolnych w środę 11 stycznia 2023 r. oraz w czwartek 12 stycznia 2023 r.

W interesującym nas przykładzie pracodawca nie może zaplanować pracownikom wyznania prawosławnego pracy na 7 stycznia 2023 r. oraz 8 stycznia 2023 r. Przepisy ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jako regulacje szczególne będą bowiem mieć pierwszeństwo przed zapisami dotyczącymi Kodeksu pracy czy dokumentów wewnątrzzakładowych (np. układ zbiorowy pracy czy regulamin pracy).

Przykład:

U pracodawcy obowiązuje jednomiesięczny okres rozliczeniowy i jest stosowany podstawowy (8-godzinny) system czasu pracy. W styczniu 2023 r. pracodawca zaplanował pracę po 8 godzin przez 21 dni: 1, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 23, 24, 25, 27, 28 i 31 stycznia. Pracownicy mają też w styczniu 10 dni wolnych: 2, 3, 10, 11, 20, 21, 22, 26, 29 i 30 stycznia. Jeden z pracowników poinformował pracodawcę, że jest wyznania prawosławnego i z 7-dniowym wyprzedzeniem zawnioskował o wolne w dniach: 7, 8 i 19 stycznia. Pracodawca ma obowiązek wyrazić zgodę na taki wniosek i zmienić harmonogram czasu pracy na styczeń w taki sposób, aby wnioskowane 3 dni były wolne, w zamian za co praca byłaby świadczona w 3 inne dni, początkowo wskazane jako wolne, np. 10, 21 i 30 stycznia 2023 r.

W równoważnym czasie pracy

W dość specyficznym położeniu znajdą się pracodawcy, u których jest stosowany system równoważnego czasu pracy. Co do zasady, pracodawca na tydzień przed rozpoczęciem pracy w danym miesiącu ma obowiązek przedstawić informacje o tym, w które dni i w jakich godzinach pracownicy mają obowiązek wykonywać swoje obowiązki, a które dni są dla nich wolne od pracy (art. 129 § 3 Kodeksu pracy). Może się więc okazać, że pracownicy wyznania prawosławnego w ogóle nie będą musieli składać wniosków o zapewnienie im dni wolnych od pracy, gdyż pracodawca z góry zaplanuje czas pracy w taki sposób, aby mogli skorzystać z wolnego w dniach 7, 8 oraz 19 stycznia.

Przykład:

U pracodawcy obowiązuje jednomiesięczny okres rozliczeniowy i jest stosowany równoważny system czasu pracy. W styczniu 2023 r. pracodawca zaplanował pracę po 12 godzin przez 14 dni: 1, 4, 5, 9, 12, 13, 15, 17, 18, 20, 23, 24, 27 i 31 stycznia. Pracownicy mają też w styczniu 17 dni wolnych: 2, 3, 6, 7, 8, 10, 11, 14, 16, 19, 21, 22, 25, 26, 28, 29 i 30 stycznia.

Jeżeli jednak okazałoby się, że choćby jeden z omawianych dni byłby zaplanowany jako roboczy, wówczas pracownik wyznania prawosławnego, który chce skorzystać z wolnego, musiałby złożyć pracodawcy stosowny wniosek z 7-dniowym wyprzedzeniem. Pracodawca miałby wtedy obowiązek uwzględnienia takiej kwestii, wskazując inny dzień do odpracowania.

Czy osoby wyznania prawosławnego korzystają z dni wolnych tak jak pracownicy innych wyznań lub bezwyznaniowcy?

Każdy pracownik, niezależnie od wyznania lub jego braku, ma prawo do dni wolnych, które zostały określone w ustawie z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy. Są to:

1. 1 stycznia – Nowy Rok,
2.  6 stycznia – Święto Trzech Króli,
3.  pierwszy dzień Wielkiej Nocy,
4.  drugi dzień Wielkiej Nocy,
5.  1 maja – Święto Państwowe,
6.  3 maja – Święto Narodowe Trzeciego Maja,
7.  pierwszy dzień Zielonych Świątek,
8.  dzień Bożego Ciała,
9.  15 sierpnia – Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny,
10.  1 listopada – Wszystkich Świętych,
11.  11 listopada – Narodowe Święto Niepodległości,
12.  25 grudnia – pierwszy dzień Bożego Narodzenia,
13.  26 grudnia – drugi dzień Bożego Narodzenia,

Zazwyczaj więc dni te pokrywają się ze świętami katolickimi, jednakże traktowane są jako wolne dla wszystkich pracowników.

Owszem, może się zdarzyć, że w niektórych sytuacjach będzie możliwe świadczenie pracy w święta (np. praca zmianowa, ruch ciągły, pilnowanie mienia, ochrona osób i inne możliwości wymienione w art. 151¹⁰ Kodeksu pracy). Pracodawca może wówczas z góry zaplanować pracę w święto, ale w zamian za to takie osoby mają ustalony inny dzień wolny od pracy w okresie rozliczeniowym, zgodnie z zasadą przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy.

Przykład:

U pracodawcy jest stosowana praca zmianowa. Wszyscy pracownicy, niezależnie od ich wyznania lub jego braku, mają zaplanowaną pracę 6 stycznia 2023 r. W zamian za to mogą oni korzystać z wolnego 11 stycznia 2023 r.

Przetwarzanie informacji o wyznaniu

Wszystkie osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy (czyli umowy o pracę, powołania, mianowania, wyboru lub spółdzielczej umowy o pracę – patrz: art. 2 Kodeksu pracy) powinni być równo traktowani w zatrudnieniu, co oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio, m.in. ze względu na religię. Należy zaznaczyć, że nie ma obowiązku przekazywania pracodawcy informacji na temat swojego wyznania (lub jego braku). Bez tego trudno jednak wymagać, aby pracodawca zapewnił pracownikom wyznania prawosławnego dni wolne od pracy w terminach, o których mowa w ustawie z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Jeżeli jednak pracownik zdecyduje się na ujawnienie takiej informacji, wówczas pracodawca ma obowiązek respektować uprawnienia wynikające z powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy (np. wolne pracowników wyznania prawosławnego m.in. w dniach 7, 8 i 19 stycznia). Co istotne, żadna regulacja prawna nie wskazuje na sposób przekazania takiej informacji. Oznacza to możliwość złożenia takiego oświadczenia w dowolnej formie.

Jeżeli dana osoba ujawni, że jest wyznania prawosławnego, wówczas pracodawca ma obowiązek zapewnić wolne w przewidzianych ustawowo dniach. W przeciwnym wypadku może być to podstawą do domagania się przez pracownika odszkodowania z tytułu naruszenia przepisów o równym traktowaniu w zatrudnieniu, w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Odszkodowanie przyznaje sąd pracy.

Podsumowanie

Biorąc pod uwagę liczbę osób wyznania prawosławnego oraz duży napływ pracowników zza wschodniej granicy, który nastąpił w mijającym roku, warto przygotować się na wnioski pracowników, które mogą dotyczyć dni wolnych od pracy. Pracodawca może takowe postulaty otrzymywać w różnych miesiącach w trakcie roku kalendarzowego. W 2023 r. podobna sytuacja, jak w styczniu, będzie miała miejsce również w kwietniu (piątek 7 kwietnia) czy sierpniu (poniedziałek 28 sierpnia). Zastosowanie się do opisanych w niniejszym opracowaniu wymogów pozwoli uniknąć potencjalnych konfliktów na linii przełożony – podwładni, jak również zabezpieczyć pracodawcę przed ewentualnymi roszczeniami z tytułu naruszenia przepisów dotyczących równego traktowania w zatrudnieniu ze względu na wyznawaną religię.

Artykuł z miesięcznika ATEST – Ochrona Pracy nr 1/2023

www.atest.com.pl

tekst:

Michał Podsiedlik

prawnik, wykładowca akademicki, wieloletni pracownik OIP w Katowicach, obecnie przedsiębiorca zajmujący się szkoleniami z dziedziny prawa pracy