Ocena ryzyka stresu jako zagrożenia psychospołecznego

Stres może być spowodowany wieloma czynnikami, które mogą być związane z pracą. W poniższym artykule skoncentrujemy się na tym, jak przeprowadzić ocenę ryzyka psychospołecznego w celu wyeliminowania stresu u źródła.

Stres jest powszechnie definiowany jako postrzegana nierównowaga między wymaganiami stawianymi ludziom, a ich zasobami lub zdolnością sprostania tym wymaganiom. Chociaż doświadczenie stresu może wydawać się przede wszystkim psychicznie, stres wpływa również na zdrowie fizyczne ludzi. Stres nie jest chorobą, ale długotrwałe narażenie na niego może zmniejszać efektywność w pracy i powodować choroby, od łagodnego bólu głowy po ciężką depresję. Objawy stresu w organizacjach mogą skutkować zwiększoną absencją, wysoką rotacją personelu, problemami dyscyplinarnymi, zmniejszoną produktywnością, a także zmniejszoną uwagą, błędami i wypadkami. Warunki pracy mogą wpływać na zdrowie osobiste pracowników i równowagę między życiem zawodowym a prywatnym, ale narażenie i działania poza pracą, takie jak problemy finansowe, niezdrowy tryb życia, mogą również wpływać na zdrowie pracowników i wydajność pracy. Dlatego nie wszystkie przejawy stresu w pracy można uznać za stres związany z pracą, a ze względu na liczne przyczyny uważa się, że stres jest zjawiskiem złożonym. Niemniej jednak badania prowadzone w ostatnich latach nad stresem wyraźnie wykazują, że wysokie zapotrzebowanie na pracę, napięte terminy, nękanie, mobbing, może wywołać u pracowników poczucie stresu.

Stresowi związanemu z pracą można w dużej mierze zapobiec, podejmując odpowiednie działania poprzez przeprowadzenie oceny ryzyka, która jest systematycznym badaniem aspektów pracy, które mogą spowodować obrażenia lub szkody; czy zagrożenia można wyeliminować, a jeśli nie, jakie środki zapobiegawcze lub ochronne należy zastosować, aby kontrolować ryzyko.

Podczas przeprowadzania oceny ryzyka psychospołecznego należy wziąć pod uwagę kluczowe elementy. Kluczowe znaczenie ma wsparcie kierownictwa wyższego szczebla w walce ze stresem w organizacji. Ważnym aspektem procesu oceny ryzyka jest konsultacja z pracownikami i zaangażowanie ich w proces identyfikowania źródeł stresu, a także działań naprawczych. Pracownicy są tymi osobami, które są bardziej zaznajomione z własną pracą i tymi, którzy powinni być zaangażowani we wdrażanie wszelkich zmian w niej.

Dostępnych jest wiele narzędzi i metod oceny ryzyka, które pomagają pracodawcom w ocenie ryzyka psychospołecznego. Wybór metody zawsze zależy od wielkości organizacji, rodzaju pracy, szczególnych cech miejsca pracy i wszelkich szczególnych zagrożeń. Ocena ryzyka w tym przypadku obejmuje te same podstawowe zasady i procesy, co  w przypadku innych ryzyk zawodowych. Powszechnie stosowanie podejście etapowe obejmuje 5 kroków:

1. Zidentyfikuj zagrożenia.
2. Oceniaj i ustalaj priorytety ryzyka.
3. Zdecyduj o działaniu zapobiegawczym.
4. Działaj.
5. Monitoruj i przeglądaj.

Krok 1: Zidentyfikuj zagrożenia

Ten pierwszy krok obejmuje zrozumienie, w jaki sposób wykonywana jest praca i jak można wyrządzić szkodę. Ważne jest, aby odróżnić zagrożenie od ryzyka. Ze względu na psychologiczny charakter stresu często stosuje się termin zagrożenie psychospołeczne lub czynnik ryzyka.

Do zagrożeń psychospołecznych, które można zidentyfikować w organizacji należą m.in.:

1. Treść pracy – brak różnorodności, monotonia, niedostateczne wykorzystanie umiejętności, wysoka niepewność, ciągłe narażenie na „trudnych” klientów, pacjentów, uczniów itp.
2. Obciążenie pracą i tempo pracy – przeciążenie pracą lub zbyt mało pracy, wysoki poziom presji czasu, stałe podleganie terminom – „deadline”.
3. Plan pracy – praca zmianowa, nocne zmiany, nieelastyczne harmonogramy pracy.
4. Kontrola – niski udział w podejmowaniu decyzji, brak kontroli nad obciążeniem pracą, tempem, pracą zmianową itp.
5. Środowisko i sprzęt – niewystarczająca przydatność lub konserwacja sprzętu, złe warunki otoczenia takie jak: słabe oświetlenie, nadmierny hałas.
6. Kultura organizacyjna – słaba komunikacja, słabe wsparcie kierownicze.
7. Relacje interpersonalne w pracy – złe relacje z przełożonymi, konflikty interpersonalne, brak wsparcie społecznego, zły styl przywództwa.
8. Rola w organizacji – dwuznaczność ról, konflikt ról.
9. Rozwój kariery – stagnacja i niepewność zawodowa, słabe wynagrodzenie, niepewność zatrudnienia, niska społeczna wartość pracy.

Istnieją również czynniki, które mogą pomóc ustalić, kto lub które grupy pracowników są najbardziej zagrożone. Szczególną uwagę należy zwrócić na grupę pracowników, którzy mogą być bardziej zagrożeni, np. pracowników niepełnosprawnych, pracowników młodych i starszych.

Krok 2: Oceniaj i ustalaj priorytety ryzyka.

Ten krok polega na podjęciu decyzji, kto może zostać poszkodowany i może być konieczne zebranie danych uzupełniających, jeżeli istniejące dane wymienione w kroku 1 nie zostaną uznane za wystarczające do oceny ryzyka i podjęcia działań. Można tego dokonać albo za pomocą kwestionariuszy (zwłaszcza jeśli ryzyko dotyczy wszystkich pracowników dużej organizacji) albo poprzez rozmowy (małe organizacje). Przy ocenie ryzyka związanego z zagrożeniami psychospołecznymi należy rozważyć następujące zagadnienia:

• Jak duże jest prawdopodobieństwo, że zagrożenie wyrządzi szkodę (np. liczba osób zgłaszających duże obciążenie pracą),
• Jak poważne mogą być to szkody,
• Jak często (i ilu) pracowników jest narażonych na ryzyko.

Krok 3: Zdecyduj się na działania zapobiegawcze

Ocena ryzyka jest pierwszym krokiem do skutecznego zarządzania ryzykiem. Po zakończeniu oceny ryzyka należy podjąć środki zapobiegawcze w kolejności priorytetowej, angażując pracowników i ich przedstawicieli w ten proces. Kluczem do zapobieganie stresowi jest organizacja i zarządzanie pracą, a skuteczne środki obejmują interwencje mające na celu zapobieganie zagrożeniom psychospołecznym i stresowi związanemu z pracą oraz zarządzania nimi. Oto przykłady działań zapobiegawczych:

• należy dać pracownikom wystarczająco dużo czasu na wykonanie ich zadań,
• dostarczać jasnych opisów stanowisk,
• nagradzać pracowników za dobrą wydajność pracy,
• umożliwić pracownikom składanie skarg i poważnie je potraktować,
• minimalizować ryzyko fizyczne,
• umożliwić pracownikom udział w podejmowaniu decyzji, które ich dotyczą,
• dopasować obciążenia i obowiązki do możliwości i zasobów każdego pracownika,
• jasno określić role i obowiązki w pracy,
• zapewnić możliwość interakcji społecznych.

Ponadto osoby na stanowiskach kierowniczych odgrywają kluczową rolę w wpływie na zachowania pracowników i motywację poprzez ich działania kierownicze.

Krok 4: Podejmij działanie

Preferowane powinny być środki zapobiegawcze i ochronne inne niż indywidualne środki leczenia objawów stresu. Skuteczne wdrożenie obejmuje opracowanie planu określającego:

1. kto co robi;
2. kiedy zadanie ma zostać wykonane oraz
3. środki przeznaczone na wdrażanie działań zapobiegawczych.

Przekazywanie ustaleń wszystkim pracownikom jest konieczne, aby zapewnić, że wszyscy zaangażowani w działanie lub narażeni na ryzyko zostaną poinformowani o wynikach oceny ryzyka i działaniach podjętych w celu rozwiązywania problemów.

Krok 5: Monitoruj i przeglądaj

Należy monitorować skuteczność środków podjętych w celu zapobiegania lub zmniejszania stresu. Konieczna jest ocena wszelkich działań podjętych w celu ustalenia, co działa najlepiej oraz ocena skuteczności wszystkich rozwiązań wprowadzonych w celu przeciwdziałania stresowi.

Ocena ryzyka dla zagrożeń psychospołecznych musi być rejestrowana jak każda inna ocena ryzyka. Taki zapis może być wykorzystywany do:

• przekazywania informacji zainteresowanym osobom (pracownikom, kierownikom itp.),
• oceny czy wprowadzono wszystkie niezbędne środki zapobiegawcze,
• przedstawienia jako dowód organom nadzorczym.

Stres jest zjawiskiem wieloaspektowym i wymaga systematycznego podejścia do jego identyfikacji i zarządzania. Jest to jednak problem, któremu można zapobiegać, aby nie stał się szkodliwy dla zdrowia pracowników. Zastosowanie omówionych powyżej wskazówek powinno znacznie ułatwić prawidłową ocenę wynikającego ze stresu ryzyka zawodowego z korzyścią dla pracowników oraz pracodawców.

Źródła pomocnicze:

1. Strona internetowa Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy – www.osha.europa.eu